АВТОРЕФЕРАТ ДИССЕРТАЦИИ по праву и юриспруденции на тему «"Управление областью сибирских казахов" и его место в восточной политике России (1822-1369 гг.)»
Р Г Б ОД
1 В OKI 1SS5 КАЗАХСТАН РЕСПУЕЛИКАСЫ
УЛТТЫК, ГЫЛЫМ АКАДЕШЯСЫ 1ЛЕМЛЕКЕТ ЗКЭНЕ ЗАД ИНСТИТУТЫ
Крлжазба хтк;ында
ТОГЖАНОВ ЕР8Л1 ¥ЛЫКДАН¥ЛЫ
"СIEIP КДЗАК,ТАРЫ ОБЛЫСТЫК, ЕАСКАРМАСЫ" ЖЭНЕ ОНЫД РЕСЕИ ШЫГЫС САЯСАТЫНДАГЫ ОРНЫ-/1822-1868 ж. ж. /
Мамандык;: 12.00.01. Мемлекет жене xï к, тарихы мен
теориясы: мемлекетти-: жане хтк,ык;тык 1л1мдер тарихы; К,азак,станнын, саяси-хукчык;ты1-; тарихы
Зац гылымыныц кандидаты гылыми дэрежесмн алута жавылган дисеертациянын, АВТОРЕФЕРАТЫ
Алматы, 1995
А
Дисертация Кдзакстан Республикасы ¥лттык; Гылым академиясы Мемлекет жэне зац институтыныц Казахстан мемлекет1 жене хк^ынын, тарихы бел1шнде орындалды.
Гылыми жетекпи: Кдзак;стан Республикасы
Улттык, Гылым академиясынын, академизм,
зац гылымдарыньщ докторы профессор ЗИМАНОВ С. 3.
Р Е С М И ОППОНЕНТТЕР:
АГДАРБЕКОВ Т. А. - зан, гылымдарыньщ докторы,
профессор
АБИШЕВ X. А. - зан, гылымдарыньщ кандидаты,
доцент
Жетекпп мекеме - Караганды Жогаргы милиция мектеб!
Дисертация 1995 жылы "аИ> " ПУ^^Г14. 00. Улттык, Гылым Академиясыныц Мемлекет жэне зац институтынын, зан, гылым-дары докторы гылыми дэрежес1н беру жанхндеп Д 53.32.01. ма-мандандырылган кедес мэж1л!с1нде-цоргалады.
Мекен жайы: 480008, Алматы, АОай пр. , 50-а, 7 кабат.
Диссертациямен Ндзакстан Республикасы ¥лгтык, Гылым ака-демисыныц Орталык; гылыми к1тапханасында танысуга болады /480021, Алматы, Шевченко кешес1, 28/.
Автореферат таратылды: 1995 ж.
Арнайы кецестщ гылыми хатшысы зац гылымдарынын, кандидаты
Д. БУЛГАКОВА
ЕНЗЕККЕ ЖАЛПЫ М1НЕЗДЕЫЕ.
Эерттеудщ ман,ыздылыгы.
Тэуелс1з мемлекет атанып, улттык; санамыздын, езхне жол езлуы.эткен тарихымызга epiKcis метелей т'/скендей. Мемлекет iМ1здi рухани жагынан ныгайту ен, езеки, басты проблема екешн cesiHreH жагдайда гана ел1мхгд1 еркениетт1 халыктар ден,гей1не катере аламыз. Ал ол ymiн тарихи сана калыптасты-рып,еткен ем1рд1ц белестер^н жогаргы дедгейде мецгеругмхз хак- бткен тарихыыызды жан-жакты зертеп, жгбер^лген к,ател1ктер мен кешсИлектерд! ескеру, егеменд1 ел1М1зД1Ц бо-лашагыньщ кегплдемес! рет1нде карастырылуы кажет.
Казак мемлекет1н1ц тарихындагы Kerisri мэселелерд1н, 6ipi ICY III гаснрдан бастаган Pecert лмпериясынын, отарлау са-ясатымен уштасып жатыр. Жалпы к,агакстанньщ Рееейге р;осылуына байланысты ыеселелер тарихи, тарихи-хукыктык эдебиеттерде койылып, алга тартылганмен,эз1Н1Ц толыкканды жене кешенд1 TYpfleri гылыыи memiMiH вл1 де болса тапкан жок.
Ресей импернясынын, казак жершдегч отарлау саясаты, онын, Оагыттары, юке асу тас1лдер1 жене eKniHi тарихи даму-дыц 6ipHeme сатыларын басынан еткердк Егер XYIII гасырдыц баеында отарлау муддес1 HerisiHeH эскери аппаратпен ic-кимылдарына суйенсе жэне жерПЛ1КТ1 хан-султандык баскару жгйес1 аркылы жтзеге асса, XIX гасырдын, 20-шы жылдарынан бастап патша eKiMeTi казак даласын saiHiH, эк1мш1л1к органда-рын енПзу аркылы т!келей билеуге куш салды. Дэстурл1 хан-дык-султандык бил1кт1н; орынына эк1МЦНл1к-герриториялык; бал1к1ске непзделген отарлык баскару жуйес1 орнатыла баста-ды. Орта жгз казактары упин енпзген сондай жаца баскару ор-
гандарынын, басыкда "С1б1р к;азак,тары облыстык; баск,армасы" турды.
"С1б1р к;азактары"к;арасты болгак облыстык баск,арма-1822-1858 жылдар аралыгында кызмет еттк Сондык,тан онын пайда болу, налыптасу жане даму тарихын, х*к;ык;тык; непздер1н жене икелей кызметш царастырып талдау халкымыздьщ осы кезевдеп саяси-хукыктык в1.Цр1не байланысты кептеген сурактардын, басын ашуга септ1г1н типзе алады.
Айталык, б1р!нпцден Ресей меылекет1н1н, казак даласын-дагы отарлау саясатыныд накты мэнш жене мазм*нын, онын, ерекшел1к сипатын аныцтай тусуге жагдай жасайды. Ек1нш1ден, кешпенд!лерд1 эскери куш колдану ад1С1 аркылы изпнде. уста-удак агаматтык б\шк орнату тесине кешуге не себеп болганын жане 6ул "етпел1 кезецнгц" калай Юке асканын жете танып-б!Л1уге мгмк1нд1к береди Упинпиден казак; когамынын, дэстгрл1 саяси-хукыкхык; ем1р1Н1Ц осы кездеп накты жагдайын гана б1лш коймай, онын; патша ек1мет1Н1д отарлау саясатынын, ыкпалымен езгеру жане даму барысын да бацылаймыз. Шньщ бар! казак когамынын Ресей империясыньщ к;урамында болган дэухрде тутастай алганда кдндай тарихи даму кезендер1н еткергенхн жане каншалыкты курдел1 езгерютерге ушырагандыгын тус1н1п-тушынуга жол ашады.
Маселенщ танылган денгей!.
Ресей мемлекет1 казак даласын,онын, танде Орталык Кдзакстан территориясын игеруге багытталган саясатын будан ■былай трелей баскару аппаратын к*РУ аркылы жургчзу макса-тында 1822 жылы Омбы каласында"Облыстык баскарма"к*рды. вткен гасырда 6ул баскару жуйес1 бойынша жгрпз1лген арнайы гылыми зерттеу . жуыыстары жоктын касы деуге болады. XX гасырга дей1нг1 казак, даласына байланысты енбектердщ кебпплич Ресей эк^мпалич екллдер1Н1Н, каламынан шыккан болатын. Соньщ 1ипнде В. Веляминов-Зернов, М. Венюков, А. Левшин, Ф. И. Лобысе-
вич, М. Красонский енбектерхн атап втуге болады.*
Бтл аьторлар империя саясатан жтгргчзуте ат-салысып жур-гендердщ катарынан болганмен, олардыц жалпы казак даласына байланысты жинаган хан бшпк мвселес1, стлтандардык казак когамындагы орыны, жалпы баскару ж-гйес1, Ресей саясаты тура-лы деректер1 тарихи-праЕОлык гылымда мацызы айтарлыктай. Бтлардын, ишнен диссертациялык 1здену такырыбы бойынша ай-рыкша казге ттсет1н1 М. КрасоЕскийдщ енбеп. Кдлгандары 1822 жылгы "жаргыны" жалпылама куйде гана карастыра отырып, непглнен 1824 жылы Каии нигде кдбылдаган зандылыкпен салыс-тырмалык тгрде карасгырумен шектелген. М. Красовский Ресей шл-периясынын, Орта ж^зге багытталгак жерг1л1кт1 баскару аппара-тына токтала отырып,онын, эр-б1р ЗЕеносына талдау жасауга эрекет жасаган. Зс1ресе"с1б1р казактары" баскару жтйестн, 60-64 жылдар аралыгындагы кызыет! егжей-тегжейл1 караст-рылган. },!. Красовскийдщ казак когамын терец зерттеу1 аркылы жиналган мал1меттер ыен накты деректер зерттеу жумысын жан-жакты карастыруда кэмеп айтарлыктай болды.
XIX гасыр зерттеушглер арасында, казге ерекше тусетт Ш. УалиханоЕТын, ецбектерк Ш. УэлиханоЕтын атын бгк1л алеыге ейПл1 еткен 6ул ецбек жинактарында, баска салаларды жете медгерумен катар, мемлекетт1к хукыктык маселелерге ез1нд1к квзкарасы калыптасканын айкын ацгаруга болады. Хан билгпне,
*Е.ЕельяминоЕ-Зернов. Исторические известия о киргиз-кай-саках и сношениях России со Среднею Ааиею со времени кончины Абулхаир-хана, вып. 1. Уфа, 1853-1855-, М. Венюков..Россия и Еосток. Собрание географических и политических статей. Спб. , 1377; А. ЛеЕшин. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей, ч. 1, 11 и III. Спб. ,1832; Ф. И. ЛобысеЕич. Поступательное движение з Среднюю Азию в торговом и дипломатичес-ко-военном отношениях. Спб. ,1900; Н. Красовский. Область сибирских киргизов. Спб. , 1868,4.1,11 и III.
билер согына, 1522 жылгы реформага талдау жасай огырып.ол Ресей империясыныц жерпл^и баскдру аппаратынада мшездеме Оерш кеткен болатын. "Записки о судебной реформе" жене"0 Баянаульском округе" атты ецбектер1нде "С1б1р казактары" баскармасынын, кдзаь; к,огамында аткаратын ман,ызды ролике топтала отырып,сонымен катар Омбы облыстык баскармасынын, екллдер1мен аймактык, приказ заседательдер1к1Н, капш1л1пн1н, халык м*ктаждыгына жауапсыздыкпен карау себеб1нен, жеке бас-тарыныц касиеттер! лауазымды кызметгне сай келмейТ1НД1П ту-ралы ашык, айткан болатын. *
1885 жылы жазылган белг1с1з аЕтордын, "О древних союзах киргиз-кайсакоЕ"атты ецбепде кезге ттсерл^ктей. Автор XVIII-XIX гасырлардагы казак-орыс катынастарына талдау жасай оты-рып, 1822 жылгы "жаргыга" б1ршама кендл беледг. "Жзргы" нег131нде к;*рылган баскару жуйесмн жеке кзрастырмасада,автор казак; когамына сырттан енпзген империя завдылыгынын, салда-рына ез1нд1к бага беруге тырыскан. К,азак, даласындагы склтан-дзрдьщ, билерд1Ц беделхнхн; барыншз гемендеу1не "жаргыныд" т1келей есер еткент автор баса кврсетеди
Совет уклмет! кезщде, Уст1М1здег1 гасырдын, емнси жарты-сынан бастап Кдзакстан мен Ресей мемлекеттер1 арасындагы са-яси-хтк,ык,тык, кдтынастар, бхраз галымдардын, назарын аударган болатын. Б1рак дисертанттын такырыбы бойынша, арнайы зерттеу-лер журпз^медк М. П. Бяткин^н, "Очерки по истории Казахской ССР" атты ен,бепнде 1822 жылгы "жаргы" белек карастырылган-мен, казак даласында пайда болган жерпл^кт! баскару ж-/йес1, онын, кызмет! зерттеуден тыс калган. Б ¿рак, <5елг1л1 галымнын, К*нды едбектерх жалпы Ресей саясатын аныктауда кэмеп айтар-лыктай болды.
1822 жылгы "жаргы" Т. М. Култелеевт 1 н, "Уголовное обычное
*Валиханов Ч. Ч. Собрание сочинений в пяти томах. Алма-Ата, 1985. ,т. 4 С.81-82, С.307.
право казахов" атты ецбегшде белПл1 орын алады. Облыстык баскарма кызыет1Н арнайы зерттемеседе, автор Ресей лмпериясы завдылыгынын казак когамына тиг1зген эсерке токтала отырып, казак даласындагы жерпл1кт1 баскару жуйесше "Хотя устав 1822 года н предусматривал реорганизацию внутреннего государственного устройства на более прогрессивной основе, но тем не менее он все-таки исходил из интересов колонизаторской политики царизма"-деп, бага берген болатын.
50-60 жылдардзгы еь;бекгерд1к шлнде ерекше кезге тгсет1К1 академик С.3.Зимановгыд тарихи-хукыктык тургыдан дург1зген гылыыи зерттеулерк Бул екбектерде 10/111 гасырдьщ аягымен, XIX гасырдын, б1р1ниН жартысына дей1нг1 кезен,деп Ресей мен Кдзакстаннын, арасындагы саяси-экономикалык каты-настар жан-жакты талкылана отырып, казак даласындагы хандык баскару жтйес1мен катар (хан б1ШГ1, ханнын, жанындагы баскару аппараты, жергтк баскару жуйелерО Ресей империя-сыныд XIX гасырдын 20-шы жылдарынан бастап, казак даласын тгкелей баскару максатында курган отарлау аппараты ерекше зерттелед1. С. 5. Зимановгын кунды монографиялык ецбектер1, ди-сертанттыц зерттеу жумысына неПзг1 багыт берген болатын.*
Е. Еекмаханов пен Н. Бекмахановнаньщ ен,бектер!нде**
'•л. Зиманов С. 3. Общественный строй казахов первой плоеи-ны XIX в. Алма-Ата, 1958; Политический строй Казахстана конца XVIII первой половины XIX Беков. Алма-Ата., 1950; Россия и БукееЕское ханстЕо. Алма-Ата, 1982.
**.Бекмаханов Е.Казахстан в 20-40годы XX века,изд. 2-ое, Алма-Ата ,1992; Бекмзханова Н. Е. Законоположение' царского правительства в 30-50-х гг. XIX в. в Среднем казахском жу-ге//В кн: История(КазГУ) Алма-Ата,1971. еып. I. С. 22-30;Ее же.Царское правительство и институт султаната Среднего жуза в XIX веке //Известия АНКаз.ССР., сер. общест. , Алма-Ата, 1968. 2 С. 34-39.
"с161 р кззактары" баскарма жуйелерI арнайы карастырылыаган-мен, XIX гасырдын, б1р1ниа жартысында жург1зген Ресейд1н зацдылык саясатын,султандар бял1П ыэселес1к, жалпы отарлау саясатын терец карауга м*мьанд1к бердк
К. А. Жнреншиннщ. Б. ОсековтЩ енбектер!* нег1з1нек Ресей империясынын, XIX гасырдын; 65-68 жылдарындагы казак даласында тубегейл! еггер1стер енпзу максатындагы реформаларга ар-налганмен, жалпы орыс патшалыгынын саясатын тусгнуде кемег! айтарлыктай болды.
Диссертациялык ¡здену такырыбы бойынша кен1Л аударар-лыктай зерттеулер К. АбишевтЩ, Ж. 0. Артыкпаевтьщ, Б. М. Абдрах-манованьщ ецбектер1нде** орын алган. Алгашкы автор батыс сгб1р бас баскармасыныц кызметгне токталып кеткен болса, кей1нп автор кискаша болсада аймактык, болыстык баскару жуйес1ндег1 султандардын, орнына, билер сотыныд дэр'ежесгне кен1Л аударып кеткен. Соцгы автордыь; ецбеП XIX гасырдан 20-шы жылдарынан бастап, жалпы казак даласында к*рылган баскару аппараттарына арналганмен, "С1б1р казактары баскар-
*. Жиреншин К.А. Реформы управления 60-х годов XIX века е Казахстане и их политические и правовые последствие. АЕТореф. дисс. канд. юрпд. наук. - Алма-Ата, 1979; Осеков Б. Организация и деятельность Степной Комисспн(1865-1868гг.). Ав-тореф. дисс. канд. ист. наук. - М. ,1987.
•а*. Абишев X. А. Роль передовой русской интелегенцнп западной Сибири е истории политической и правовой мысли Казахстана второй половины XIX века. Авторе®, дисс. канд. юрид. наук. -Алма-Ата, 1989; Артыкпаев Ж. 0. Ито-рия Казахстана в XIX веке.-Караганда,1992;Его же. Казахское общество в XIX Ееке: традиции и инновации.-Караганда,1993; АбдрахманоЕа Е. М. Органы государственной власти и управления в Казахстан^ 20-е годы - конец Х!Х века). Аето-реф. канд. ист. наук. М. ,1389.
масыныц" кызмет1 арнайы карастырылмаган. Дегеменде Кдзак ла-сындагы баскару жгйелер1н:Щ тарихын зерттеуде кемеп айтар-лыктай болды.
Зерттеуде кездеген максаты.
Жалпы диссертациялык ¿здену такырыбы тарихи-праволык гылымда осы кезьнге шей1н арнайы зерттеу объекта болган емес.Ресей патшалыгынын, 1822 жылгы "жаргыньГ'кабылдау себеб-тер1н жан-жакты аныктай отырып,казак даласын пкелей баскару гван к»рь:лган "С1б1р казактары облыстык баскарма" кызмет1н жан-жакты карастыру аркылы, онын, XIX гасырдагы Кдзакстаннын, саяси тарихындагы орынын, аныктау диссертациялык 1зден1ст1н, максаты болып табылады._
Б? л ойын жузеге асыру гицн диссертант алдына накты М1ндеттер койылды:
- Кдзакстан мен Ресей арасындагы "бодандык" келс1м-шарт маселес1н аныктау;
- Ресей ЭРЛМШ1Л1ПН1Н ХУШ гасыр тгсындагы казак дала-сында отарлау аппаратын к>'РУ арекеттер1н жан-жакты зерттеу;
-Ресей патшалыгынын, 1822 "жаргыны" шугыл ттрде кабыл-дауга жетелеген себебтерд! жане осы завдылык нег13 1нде КУрылган аймактык приказдардын, к^рылуы тарихын аныктау;
-Кдзак даласын т1келей баскару максатында орталыгы Омбы Каласында орналаскан "СНб1р казактары облыстык баскарманьщ" тарихын зерттеу,
-Батыс-С1б1р генерал-губернаторлыгы мен "СНб1р казактары облыстык баскармасыньщ" праволык ткргыдан аз-ара катына-сын аныктау;
-Облыстык баскарманын к^рлымына, непзп функцняларына жане алдына койьшган мгндеттер^е жан-жакты талдама жасау;
-Кдзак даласында к^рылган жерПлхкт! баскару жкйе-лер1И1н;/аймактык,болыстык. ауылдык/К*Р^ьшын, м1ндеттер1н жане ¡с жгз1вде кандай натиже берген1н, аныктау,
- 10 -
- Ресей екимпил^шн Орта жгз кззактарыньщ едетт1к-к*~ кыктык жгйес1н жинап-жтйелеу максатында к*рылган органдары-ныц кызыет1н зерттеу жене казак даласына империя зацдылыкта-рын енпзу саясатын ашып керсету.
Зерттеудщ методикалык жене жалпы теориялык непзк Днсертациялык 1 г дену жалпы диалектпкалык танымдык ед1стер мен катар арнайы гылыми: логикалык, тарной, фор-мальд1к-зан;дылык, салыстырмалы ад1стерге негхзделедь
Кдзакстан мемлекетану гылымыныц непз^н калаган Т. М. КультелееЕТ1Ц, С.3.Зимановтыц, М. Т.Баймахановтыц, С. С. Сартаевтыц, Г. С. Сапаргалиевтьщ, А. Е. Ереновтын,, С. Л. Фукс -тьщ, ен,0ектер1 зерттеу жумысыныц теориялык-методикалык багытыньщ бастауш кез1 рет1нде кецгнен колданылды.
Зерттеу жтмысын журггзу барысында диссертациялык вздену такырыбына сэйкес, тарихи кезецге арналган гылыми енбек-тер^д^ц кэмеп айтарлыктай болды. Сонымен катар Н,азакстанын, саяси ктрлысына, жалпы кзгак,-арыс катынастарына арналган завдылык жинактардын, мацызы ете зор болды. Диссертациялык зерттеудщ жан-жакчты кдрастыруда, нак,ты т^жырымдар жасауда, КР ОМГ - архивхмен катар,Омбы облыстык архивтер1нен алынган материалдардын, алатын орыны ерекше. Республика кэлемшде шыгып журген газет, журнал материалдары содгы роль аткар-маган ед1.
Зерттеуд1н, гылыми жаналыгы мен практикалык манк Зерттеуд^ц жаналыгы К,азак даласын Т1келей баскару максатында 1822 жылгы Ресей зацдылыгы нёпз1нде к*рылган "С1б1р казактары облыстык баскармасы" атты отарлау аппараты-нын; алгашкы рет арнайы гылыми зерттеуге тгсш отыргандыгын-да. Диссертациялык такырыпть! терец аша ттсуд1 кездей отырып, автор ек1 мемлекет арасындагы "бодандык" келю^м-шарт мэсе-
- и -
лес плен катар, Ресей патшалыгыньщ ХУШ гасырдагы казак да-ласын баскаруга умтылган 1С-ерекеттер1Н зертедк 9с1ресе хан-дык баскару жгйес1Н1и, есер1н барынша шектей отырып, орнына отарлау аппаратын к*РУ максатында колданылган империянын, едю-шаралары кенДкен каралды.Сонымен катар отарлау саясатын казак даласына бойлай ент журпзуге мтгмк1нд1к тугызган ай-(лактык приказдардыц б1рте-б1рте пайда болу тариха /1822-1831Ж. ж. /жаца архив материалдары немзлнде жан-жакты зерттелд1.
XIX гасырдын, бастапкы жылдарында Ресей еьаминличшц казак даласы саясатында шугыл шаралар колдануга итермелеген себептерд1 аныктай отырып, сол кезецнен 1822 жылга дей1н уакытша кызмет аткарган Шекаралык комиссия атты баскару жуйесие ерекше кендл бвл^ндь1822 жылы Ресей зандылыгы непз^нде курылган "СМб1р.казактары облыстык баскармасынын," кандай максатта Омбы каласында орналасканы аныкталып, с-ныц К*рылу тарихы жан-жакты зерттел1п отыр. "С1б1р казактары облыстык баскару" жтйес!Н1Ц струтурасы, непзг: функцпялары, м1ндеттер1 жене оньщ кызмет1К1н, казак даласындагы нэтижес1 архпЕТ1к материалдар мен деректердщ нег1з1нде жан-жакты Карастырылып зерттеудщ жацалыгык к^рап отыр. Еатыс-с1б1р ге-нерал-губернаторлыгы мен "С1б1р казактары облыстык баскарма-сынын,"ез-ара катынасы праволык тургыдан алгашкы рет карасты-рылды.Сонымен катар, облыстык баскармага т1келей багынышты казак даласында орналаскан жерпл1кт1 баскару жуйелер^не /аймактык,болыстык,ауылдык/, бурын гылыми айналымга туспеген архив материалдарына су йене отырып кызмет1 не бага бер1ЛД1.Ага султан, болыстардын, ез зк1мпил1к-территориялык бел1мдердеп бшПк ден,гейг XIX гасырдьщ ек!ннп жартысынз дей1НП кезедде динамикалык тгрде карастырылды. Ресей ак1миил1ПН1н Орта жуз казактарынын, эдет-гурып праиосын жи-нап-жуйелеу максатында курыган органдарыныд кызмет1 алгашкы рет зерттелд1 жене казак даласына империя зандылыгын енпзу
саясаты аныкталды.
Зертеудщ гылыми-практикалык мен1 Кдзакстаннын, саяси жене хук тарихыньщ жада парагын ашуында. Зерттеу барысындагы тужырымдар Н,азак мемлекет1 мен праьо тарихыньщ курсын дайын-дауда косымша материал рет1нде пайдалануга болады.
Диссертациянын структурасы жэне мазмуны.
Диссертациялык зерттеу кхргспеден, тогыз бабты камтитын екл тараудан, кортындыдан кеггзп багыт бер1П колданылган эдебиеттер т1з1М1нен турады.
Кар1спеде зерттеу такырыбынын, гылыми тургыдан кажети-Л1Г1, жан,алыгы, танылган ден,гейг1, максаты мен М1ндеттер1 аныкталып, теория лык; непзи цурагак гылыми ецбектер келт1р1лген.
1-тарауда, "Хан блл1П жойылганга дей1кп кезекдег1 Кдзакстан мен Ресей мемлекеттерг арасындагы саяси-право лык жэне баскару жуйес1не байланысты катынастардын, ерекшелт карастырылды.
Автордын, п 1 к 1 р 1 нше Кдзакстаннын, Ресейге косьшуы жейл1 кел1с1м-шарт ергктх сипатта балган жок- Ресеймен казак мемле-кет1 арасындагы 6ул саяси келс1М ер1кт1-мэжбурл1к тургысынан карастырылган дурыс. Атап айтканда ол формасы бойынша ер1кт1 де, ал мэн1 бойынша мэжбурлхк сипаттагы шарт ед1.Е1р жагынан казак хандарынын кел^спл-шартка кол коюларында ез еркхмен кел1С1М берудгд элемент! бар, ал ек1нпи жагынан сол кезендеп тарихи к*жаттарга назар аударсак казак хандары 6ул кел1С1м-шартка кол коига' ер1кс1з мэжбур болган. Казак хан-дыктарынын, кел1С1М шартка ез ер1ктер1мен келмеген-дер1н,"... хан киргис-кайсакской добровольно к подданству не подошел"*-деп империя енилдеруде мойындаган болатын.
■^Материалы по истории политического строя Казахстана, Алма-Ата, т. I, 1960,0.29.
- 13 -
Ресей экгмшхлгп казак; даласына багытталган отарлау са-ясатыныц жеьаст1 болуы, белпл1 жоспар бойынша салынатын камалдар,редуттар,форпостармен тыгыз байланыста карады. Бул эдю, отарлау саясатыныц сен1мд1,тарихи сыннан еткен адю1 едилПП гасырдын, 50-60 жылдарында, Жайык сагасынан бастап вскемен камалына шей1н 3,5 мын, жерд1 камтитын Ресей патша-лыгынын, б1р т?тас ескери шеб1 к*рылды. Атакты тарихшы М. П. Еяткиннт, айтуынша бул кезде ескери шеп"корганыс-тык"маганасын жойып отарлау саясатын одан эр1 ектнд^ турде журпзуге ыкпалык тиМзген болатын. Шеп бойындагы камалдар керчплес елдерд1н жер1не б1рте-б1рте ене тусуге мумк1нд1к бере отырып,шекзралык эскери-ак1мш1л1к баскарманыц орталыгы рет1нде болды.
Ресей ак1мш1Л1Г1 алгашкы кезден-ак казак когамыныц баскару жуйбсхн герттей ' отырып,хандык бил1кке аса кац^л 0елд1. дйткен1 империя саясатыныц жемют1 болуы, хан бил1Г1н1н, елс1реу1мен байланысты екен1ц жаксы тус1ндь К,азакч хакдыктарынын, бытыран,кылыгын еппен пайдалана отырып, хандык баскару жуйес1нщ когамдагы ман,ызын темен тусгруде бар эдхс-айласын колданган болатын. Бундай саяси-стратегиялык жоспарды жгзеге асыру, казак даласында Ресейге т1келей багынышты жерг1Л1кт1 баскару органын к*рмай мумклн емест1гч патша ек1ыш1Л1Пне тус1н1кт1 болды.
1733 жылдын, ез1нде-ак Анна ханзаданьщ сарайында канцлер Остерманнын, катысуымен отарлау саясатын 1с жгз1нде жузе-ге аеыратын баскармалык орган КУРУ жоспарланды. Сонын, нати-жес1нде 1734 жылы И. Кнриловтын, басшылыгымен Орынбор Экспедицией курылды. Алгашкы уш жылдын шанде казак хандыктарымен мардымды катынас жасай алмай, Орыкборда орналаскан баскару органы еш беделегз куйде калды. 1737 жылы аталмыш баскару ор-ганы.Орынбор комиссиясы деп'езгерт1л1п баскарма басшылыгына В. Н. Татищев тагайындалды. Ол казак хандарымен катынасты ныгайта тусу максатындз Орынборда 1733 жылы съезд Уйымдасты-
ра отырып,шекаралык баскару органынын, жумысын б1раз жандан-дыруга ерекет жасаган болатын. Б1рак И. Кирнловтын, бастап са-лып кеткен бек1нхстер1н жалгастырудан ер1 аса алмады. 1739 жылы, баскарма басшылыгына кззактарды "сен1мд1 бодандыкка" тарту тапсырмасын алган В.А.Урусов тагайындалса,1742 жылы оны, казак даласында отарлау саясатын ж-(рг1зу максатында да-йындалгзн"запасной планныд"аЕторы И. И. Неплюев. алмастыр-ды. Баскарма басшылары ауысып отырганыен, кызметх алга баспау себебгяен, 1744 жылы Орынбор комиссиясы ез алдына жеке баскару органы рет1нде кыскартылып, казак даласын баскару жададан к*рылган Орынбор губерниясына бер1лд1.1781 жылы Орынбор губерниясы облыстык кала ретшде Уфа каместнигхнгн, курамына к1ру1не байланысты,казак даласы Орынборда ашылган Шекаралык экспедицияга карэсты болды. Бул баскару органдары-ныц функдиялары б1рте-б1рте кецейтхлгенмен, казак даласында бедел1 ете темен болды. Хандык баскару жуйесхн алмастыру ызксаты жгзеге аспады. Б?ндай жагдайда Ресей ек1мпил1П жаца эд1ске кешедк Кдлайда казак даласындагы бедел1н катеру максатында, 1784 жылы косымша Шекаралык сот органныд к>'ра-ды. Осы жылы Орта жуздеде дел осындай сот органын, к*РУ жос-парланганмен тек 1789 жылы гана Петропавловск каласында ашылды. Штат ктрамы Сенатта талкыланганнан кей1н 1800 жылы 01р жолата бек1т1лдь Алгашкы жоба бойынша шекаралык - сот терагасы азаматтык кызметтегх б-кластык шенеун1к усынылган-мен, губернатордыд тагайындауына карасты Кеден комендаты калдырылды.
Патша ек1МЦПл1Пн1н казак даласындагы беделхн кетеру максатында соттык-ек1мацл1к аппарат к-'Рганмен бгл кезевдег1 арекеттер1де сатсхздхкке ушырады. Онын, ез1нд1к бхрнеше себеп-тер1 болды: 1/ империяньщ ем1рх нег13 1нен шеп бойындагы жер-лерге тарады;2/ хандык бил1к б1ршама элс1регенмен оны жакта-ушылар саны аз емес ед1; 3/шекаралык соттыц кызмет1н аткаруга казак даласындагы беделд1 билер соты ешкандай мтмк1нд1к
тугызбады.
Патша ekimfflijiiri осы кезеннен GacTan.Kimi жуз бен Орта жтзд1 бэлш баскаруга умтылды. 1815 жылы Ресей skimm^iri Орта жуз багытындагы баскару »yfleciH жандандыра тусу максатын-да, Сiбiр корпусына карасты аткарушы жене соттык функциялар-мен еьилеттенденд^р^лген Шекаралык комиссия атты органын к»рды. 1820 жылы 6ул комиссиянын, кчызмет1не талдау жасаган М. Сперанский, "е Омске учереждено пограничная комиссия, но действие ее суть частная, маловажная и не составляет действительного управления Ордою"*-деп тужырымдаган болатын.
Б* л кезенде 6ip жагынан казак даласындагы жалпы хандык билiкт¿к ебден мардымсыз куйге жеткент ескере отырып, ekihmi жагынан Орта жуз хандары Уели мен Бекейд1н, дуние са-луын пайдаланып калмак оймен М.Сперанский"... не было и может не будет Бремени удобнее к распространению влияние на дела сего народа"-деп 1822 жылгы зандылык бойынша "Сiöiр казакта-ры "жаргысын енпзуге KipicTi.
Ресей патшалыгынын, бул кезде реформа жур^зуге мынадай жагдайлар себеп болды: а/1807 жылгы халыкаралык Тилзит шарты бойынша Англия мен Ресей арасындагы сауда ка.тынасыныц токтау ce6e6iH9H, к;азак даласынын, мацызы арта туседн б/транзитт1к манызы зор казак даласында шыгыс елдер!мен сауда катьгаасын дамытуга кеп1лд1к беретгн купупн, болмауы;в/барынша элс1реген хандык баскару жуйес1н жоя отырып,орнына Ресейге 'трелей багынышты отарлау аппаратын куру максаты; г/Орта жуз хандары-мен К#тай мемлекетihiн, жилеп кеткен катынасына тез арада шек кою, ерекеп.
Отарлау саясатын журпзу максатында курылган жерпл1кт1 баскару дуиес1не токталмастан бурын,1822 "жаргынын," казак даласына енпзу барысында кблданган адю-айлаларын карасты-рып кетейхк. "Жаргы" кабылданганнан KertiH, патша ак!мш1л1п
*С. М. Прутченко Сибирские окрайны. Сиб.,1899, С.160/
екл жылдай дайындык жумыстарын журпзди <Эдей1 арналган упт ббЛ1Ыдер1н ктрап оларды халы:-; арасына :<иберд1. Ресей ак1мшхл1Г1 казак халкык "жаргынык" мазмунымен такыстыру ба-рысыкда, б 1р жагынан отарлау саясатык тупкл ыаксатын бурке-мелеуге тырысып, ек1нви жагынан казак даласында наразылы:-; туып кету1нен сескенлп, тек кана баскару жуйес1не байланысты бабтары гана елге жария ет1лдь1824 жылы ашылган Каркаралы жэне Кекшетау аймактары эксперимента к турде болды. Бул аймактык приказдардын; казак даласындагы алты жылдык кыгмет1ке талдау жасап,калган аймактык приказдардын, орны жан-жакты герттелгеннен кей^н гана патша ак1МШ1Л1П 1831 жылы Аякэз,1832 жылы Акмола,1833 жылы Баянаул жене Ушбулак, 1834 жылы Аман-Карагай аймактык баскармалары ашыла бастады.
П-таруда "С1б1р казактары облыстык баскармасы"жане акын, Казакетан тарихындагы алеуметт¿к-еаяеи орны зертте-ледк Казак лаке С161 р апмагына реформа журпзген, с-рыс зацдылыктарыныд кодификаторы, мемлекетти; к^'Рлыстык реформаторы М. Сперанский болды. Онык саяси-идеялык, праволык, жалпы Когаыга деген демократиялык кезкарастары 1822 жылгы "С1б1р мекемелерГ'завдылыгындада 6елг1л1 орын алды. Ресейдщ 6ул завдылыгы бойынша С1б1р Шыгыс жэне Батые генерал-губернатор-лыгына бел1ндкСоцгасы бз'кезег1кше Тобольск,Томск жене Орта жузбен, ¥лы жузд^ 01 р бел1Г1н камтыган Омбы облысна бел^нд!. Генерал-губернаторга ерекше ек1лд1к бер1лдьБ1р сезбен айтканда буьлл аскери жэне азаматтык бшик б1р адамнын, колы-на кэшкен болатын. Ол, жерплгкт! жерлердеп полициялык бил1кт1 кол астына шогырландыра отырып, б1р жагынан никл ¿стер минист1рл!г1н1н; функциясын аткарса, ек1нии жагынан шет елдер минист1рл1пн1н екьи ретхнде болды. Н. Сперанский-гу-бернатордын, бил^Пн шектеу максатында бас баскару жуйес1нде Кеь;ес органын, ю'ргакменен,бул шара ю жузглде еш:-;андай нетп-же бермедк Еатыс-С1б1р бас баскармасынын, алдында, :-;азаь; да-ласын баскаруга тист1 аппарат курып жумысын Уйымдастырумен
катар, казак едетт¿к-:акыктык зацдылыктар жинзгын дайындау !.индет1 ттрды. "С1б1р казактары облыстык баскармасынын" курлымы бас баскэрма жуйес1не ете уксас болып келдк Бас карма бастыгы патшаныц бегл ту 1 не жатканымен, кызмет бабында Батыс-С101р генерал-губернаторлыгына т1келей багынышты болды. 1с жтз1нде Ресей империясынын, бпл1Пн ал1 де болса мойындай коймаган казак даласын баскару, "С 1 б 1р казактары баскармасынын" М1ндетт1Л1Г¿н шк1 губеркиялык баскармалармен салыс-тырганда айтарлыктай арта тускен болаты. Сондыктанда, С1 б 1р комитет! 6ул баскарманын алдына ерекше талаптар койган болатын. Сонын, ¿панде облыс келем! бойынша шш тэрт1пи Кадагалаумен катар, казак даласыдагы саяси-экономикалык жагдайга жене шектес^п жаткан Кдзакстан мен Кдгай ара-каты-насына аса наззр аудара отырып, кажетт1 жагдайда шектеус1з ерекеттер колдануга руксат етхлд^.Ресейге бой усына коймаган казак жерлер1нде ж»не баска да шет елдермен карым-кзтыкас жасау барысында, шекарлык баскармасына ек1 жактык тыныштык сактауга жене сауда жумыстарыныд дамуына барынша колгабыс жасау М1ндег1 жуктелдк сонымен катар едей! арналган КЕартир-мейстр бел1мдер1н пайдалана отырып,казак жер1н аймактарга белуге тист1 болды.
Алдында осындай саяси стратегиялык максатты жузеге асы-ру мхндет! койылган "С1б1р казактары облыстык баскармасында" бтк1л бил ¿к, б I р адамныд кол астына шогырланган болатын. Облыс бастыгы ззаматтык ¿стер бойынша губернатор ек1летт!Г1не ие болса, эскери ¿стер бойынша дивизион корпусыныд командир! ек1летт1Г1 бер^лген еди
Ресей эк1МШ1Л1Г1 бтндай шеаимге,СперанскийД1Д 1819-1820 жылдары шекаралык баскару жуйес1не жасаган ревизиясынан кей1н келсе керек. 1821 жылы караша айыныц 27-де комитет1Н1Д алдына Сперанскийд1д "Накты кезекдеп баскару жтйес1ндеп ыдгайсыздыктар"деген болжамы тгскен болатын. Соныц б 1 р пункт¿нде "управление Еоенное имеет з своем ведении полосу
земли,известную под именем сибирских линии, но на сей полосе находятся селения и города зависяща в некоторых отношениях от одного губернского ведомств, в других же от губернского и военного совокупно"-дей отырып,сонымен катар "многие кригиаы перепускаются на зимовку ео внутренность линии,и хотя занимают места губернскому начальству подведомственный, часто вблизи крестьянских дачь.но зависять они от воинского начальства. От сего происходит безчисленные безпорядки и преры-кание"-деп кэрсет1лген болатын. /С. М. Прутченко. Сибирские ок-райны., Спб. 1899, С. 160/
С i б i р комитет i н i н, азаматтык жене ескери бил1кт1 об^ыс бастыгынык кол астына шогьгрландыруга rneiniM кабылдауы, осы кезенге дейхнп шекаралык баскару жгйес1ндеп осындай KeMtiiiл1ктерд! жоюга багытталган болатын.
Облыстык баскарыага казак даласындагы баскару svfteciH Kvpy ек1летт1П тугелдей берглди Округтык приказдардагы ara султанды, приказдардагы казак ек1лдер1 мен болыстык баскарма бастыгын бек1ту трелей "CiQip казактары облыстык баскар-ма"бастыгынын, шеит,ине непзделд1.
Жалпы баскару «yrteciH к*РУДа буьил б1-шкт1 6ip адамкын, кол астына беру, Сперанскийд1н, казкарасына карама-кайшы кел-геныек, Ресей империясынын, казак даласына багытталган отар-лау саасатыннык талабына сай ед1.
Ресей патшалыгынын отарлау саясатын жуйел1, натижел1 турде жург^зу максатында кабылданган 1838 жылгы "Положения об отдельном управлении сибирскими казахами" атты заздылыгы бойынша, облыстык баскарма кызметт токтатып, орнына тек Кана казак даласын баскаруга thctí Шекаралык баскарма атты орган куРылды. Бул зандылык бойынша "Ci6ip казактары баскар-масыньщ" аты esreprin, будан былай шекаралык баскарма терагасынын, кен,есиис1 ретгнде казак вк1Л1 тисел1 болган-мек,казак даласындагы баскару xuleci сол куйгнде калган болатын.
- 19 -
Казан; даласыка терек,деп енген сайык, жанадан пайда болган аймактык приказдардын/непз1кен ¥лы жузде/ жумысын уйымдастыру ез алдыка, Шекаралык баскарма жзлпы "с1б1р казак-тары"ан,1р1 бойынша отарлау саясатын екшнд! турде жтрпзу м1кдет1Н аткара алыай, жагдайы киындай басгады. Бул 61р 'жагынан болса, ек^кин жагынан орыс патшалыгынын, ¥лы жуз ец-1р1ндег1 аскерн куштер^н, асе тусу1, Китай имперпясыньщ ше-каралае орналасуы жане Жет1су ец1р1н1н сауда катынасындагы мацызы шугыл тгрде пакты шаралар колдануга жетелй тУстк"Се-миреченский край,. . . стал важным в настоящем и будущем в военном, политическом и финансовом отношений"-дейд1 Ба-тыс-СИб1р генерал-губернаторы ¿кш 1стер министр ¿не ;шбер-ген баяндамасында./Омбы обл. арх. 3 кор, 3 Пзбе, 3571 ¡с, 3 бет/
Сейт^п, 1354 жылы кабылданган зандылык бойынша. шекаралык баскарманьщ орнына непзлнен Орта жузд1 камтитын "СНб1р казактары баскармасы" жане ¥лы жуз ендр1н.бойынша "Семей об-лыстык ерекше баскармасы" пайда болды. Бул аталмыш баскарма-лардын бастыгы будан былай аскерн губернатор деп аталды.
Ресей патшалыгынын; 1838 жылгы зацдылыгы бойынша Шекара-лык баскарма жалпы жане жеке баскармадан турды. Еалпы белхмге облыс келем1ндеп бук^л маселелер карасты болса, жеке бэлил аткарушы орган рет1нде кызмет барысында жалпы бел1мге Т1келей багынышты болды. Жеке бел1мн1н жанында аткарушы, ша-руашылык, сот бел1мдер1 ьарет1н присутствие кызмет аткар-ды. Эр беЛ1М ез кезег1нше накты М1ндеттер1 белпленген б1рне-ае столдарга б9Л1НД1. Казак дзлзсындагы жерг1Л1кт1 баскару аргандары /аймактык,болыстык,ауылдык/осы бел1мн1Д карауында болды.
Ресей ак1мш1Л1П жерпл^кт! баскару аппаратын куруга улкен мен бере отырып, онын ар тёт1г1н1н накты штатын беьйтт!. "С1б1р казактары баскарма" бастыгыньгн, Батыс-Сгбгр генерал-губернаторына жазган хатында отарлау саясатын накты
жург^зуви шенеун1ктерд1,". . .без достойного Еоздания заслугам нельзя расположить в чиновниках соревнование и усердие, от сего едва ли незавнсить и успехи по учереждению в степи уп-раЕления"-деп, как-жакты камкорлыкка алды. /КР ОМА 238 кор, I Т1збе, 37*1 ¡с,4 бет/.Б1рак. империя кти1не арка суйеген Ресей шенеун1ктер1 жалпы казак халкына, онын, б^лдерне деген немккрайлык, менс1нбеуиил1К, еркеклректи: бюрократиялык кезкарас ез алдыка, ездергнгц трелей м'1ндеттер1не жауапсыз-дыкпен караган болатын.
Мысалы шекаралык баскарма штатында белг1ленген к;азак 6К1Л1 "...остается с 184? года празною...Еопреки благодея-тельной цели закона,установившего упомянутою должность"- дейд1 генрал-адьютант АнненкоЕ 1851 жылы реЕизпя жа-сау барысында /Омбы обл.арх. 3 кор, 3125 ¿с, 25 бет/. К,ыг-ыетт!ке, ¿с жург1зу жумыстарына токталатын болсак, 1828 жылы облыстык баскарма жумысыка ревизия жасаган комиссия, 1821 жылдан бер1 311 1С жане 103 кагаз шешус^з калганнын аныктаган болатын, асгресе казактарга катысты ¿стер бойын-ша. "Председатель и члены облает ного совета не имеет точного сведения о делах поступаемых на рассмотрения совета и вообще ход и движения дел оставался известным одним производителям и от произвола зависило движения дел"-дейд1 архиЕ материал-дары. /КР ОМА 338 кор.I Т13бе, 463 ю, 49 бет/.
Баскарма жуйес^ндеп бундай кемш1Л1ктер мен катар, "Схб1р казактары баскармасынын," кешпенд1,жартылай кашпенд1 когамкьщ б1рте-б1рте отырыкшылыкка кешу^е, епн шаруашы-лыгыныд дамуына ыкпал типзген1н айта кету керек. ?аш! жгзде КУрылган отар лау аппаратымен салыстырганда"СМб1р казактары баскармасы" 6ул багытта халыкка ти1мд1 саясат устаган болатын.
"С¿б1р казактары баскармасы" жерпл1кт1 баскару жуйе-•глндеп ек жогаргы орган болып табылады. Оган Т1келей багынышты аймактык баскарманык тарагалык лауазымдык, кыз-
мет i не ara султан тек кана султандардьщ катысуыыен сайлана-ды. Дегенмен, облыстык бас?;ар!ла бастыгы бек1тпей!нше ara султан mí идет i не Kipicyre хукылы емес жеке онын алдында т^келей жауапты. Аймак бойынша жалпы míhastíh аткапу барысын-да ara стлтакга айтарлыктай б;Шкке ие болды. Приказ мтше-лер!Н1Н, арасында накты ма- селе бойынша кайшылык туа калган жагдайда, соцгы шевПм кабылдау хукы ara султанга бер1лдиСо-нымен катар ол 6ipfle-6ip ман,ызды мaceлeнi тек кана приказ аркылы шеиуге м1ндетт1 болды. CeñTin, 6ip жагынан аймак бойынша айтарлыктай 6*Шк бер*лгенмек, eKiHmi жагынан ara султанныд бу^л ic-epeKeTi приказ аркылы Ресей еК1МШ1Л1Гíhiн, херг íxíktí баскармасыныц каруына TYCin, ■ отарлау саясатына кайшы келген жагдайда барынша шектел1П отырды. 1838 жылгы империя зандылыгы бойынша ara лауазыыды кызметгне будан-бы-лай BaTbic-Ci6ip генерал-губернаторынын, 6eKiTyiHe жатты. Бул жагдай Ресей aKiMiubiiri н i ц казак даласындагы баскаруга жуйес1не улкен ман бере караганынын, айгагы болып табылады.
Аймактык приказ жалпы аймак бойынша полициялык жене сот бил!Г1мен экiлеттендipiлген аткарушы орган. Приказга ski орыс, eki казак заседательдерímsh катар, 0ip хатшы, екл ау-дармашы уш тымаш жане азаматтык емгер Kipfli. Соцгысы тек кагаз хчътде гана калган болатын.
Аймактык приказдын, алдында . тонаушылыкка,барымтага, баскару органдарына багынбаушылыкка карсы колдан келген буклл шараларды колдану, ар адамнан ттскен шагым бойынша оз-бырлыкка жеткхзбей сот аркылы гана meiueiM кабылдау сиякты ¡/Лндеттермен катар, халык агарту, медицина, иг i кайрымдылык мекемелер ашу т. б. ерекше М1ндеттер койылган болатын. Жалпы алганда Ресей ек1МЩ1Л1- riHiH, аймактык приказдарга койган бундай талаптары халыктын жагдайын жаксартуга cesciD кемегш Turisyi KepeKTiH. BipaK отарлау саясатын жузеге асыруды б i р i нш! жолга кои, жерплппм баскару органдарынын, белплен-ген »¿ндеттердщ 1Ш1нен"тыныштык" сактау, камауга алу, КУДУ"
- о О _
лау сиякты м1ндеттерН!е аса кедгл белген болатын.
Аймактык приказ штаты бойынша белпленген 6ук1л шыгын халыктын мойнында болды. Егер б^р аймака жылына 32.200 руб1л шыгын кетет1н болса, 1836 жылгы сырткы аймактарда журПзллген ревизия кортындысы бойынша, Н,аркаралы аймагынак 70.500 руб1Л 27 коп., Кекшетау аймагыкан 33.000 руб!л "ясак" жиналган едь
"С1б1р казактары облыстык баскармасы" кызмет 1 к 1 н, басты багытттарынын, С-1 рг Орта жуз казактарынын, едет-гурып нормала-рын жинап реттеу едкОсы ыаксатта 1823 жылы Батыс-С1б1р ген-рал- губернаторыныц жарлыгы бойынша Омбы кзласында Уакытша комитет к*рылды. К,азак эдет-гурып нормаларын жмнактап тал-дауга терт орыс жене казак билерипц катысуимен б1р жылдан аса аткдрган кызмет натижесгиде, казак даласы заддылыктар жпнагы к*растырлып, жерг1Л1КТ1 баскару органдарына кызмет бабында колдану максатында таратылып берглдь Б1рак асыпыс жиналган материалдарды талкылау барысында кептеген кайшы-лыктар тууы себебт1,бул багыттагы ю-ерекет токтап калган болатын. Тек 1838 жылдан бастап Батыс-С1б1р бас баскармасы аталмыш комнтетт1н жумысын кай.та жандандыруга ерекет жаса-ды. 1842 жылы Орта жуз казактарынын, заддылык жинагын к^расты-ру максатында"к'(рамы шекаралык баскарма кедесиилер1- нен, соттык бел1мнен, казак екллдершен жэне ассессордан"туратын комитет кайтадан к^'рлып, жумысын ерг карай жалгастырды. Б1-рак '1847 жылдан бастап Уакытша комитет 1с-ерекет1 мардымсыз куйге ту с 1 п, кейгннек жумысын б1р жолата токтатты. Оныц се-беб1, казак эдетт1к-хукыктык нормаларын жинактап,казак дала-сында зацдастыра тису, 6ул кезедде патша ек1миил1г 1н1ц казак даласы на империя зандылыгын енг1зу саясатына карама-кайшы келу1мен байланысты болды.1854 жылы "с!б1р казактарына" Ре-сейд1д жалпы зандылыктарыныд таралуы турасындагы каулы К?.былдануы Ресей еклмип л I г 1 н 1 к б у л багыттагы саясатын ашык г'.ерсетед I.
- -
Алгашкы Комитет курылган кезден бастап-ак, Ресей екншплш казак; адет-гурып нормаларьш барынша езтд отар-лау салсатьша сейкес бей1мдеуге ерекет жасап бакты. БIр жыл-дан аса уакыттын, тинде адет-гурып кормаларынын, бер1не тал-дау жасалынып Ресей заддылыктарына сэйкестенд^руге • тырысты. 208-дей адет-гурып кормаларынын, 128-1 тугелдей, 36-сы жарты-лай ауыстырлса, 44-1 гака Ресей заздылыктарына караыа-кайшы келдмеу себеб1кен, сол куй1нде калдырылды. Осындай арекеттер аркасында империя зацдылыгы казак даласында б1рте-б1рте етек ала бастады.
Кортындыда диссертация такырыбы бойынша журпзгек зерт-теу енбег1М1гге кыскаша туйхн жасадык.
Диссертация мазмгны мынадай гылыми макалаларда
жарык кердк
1. Казахстан мемлекеп жеке право тарихы бойынша сту-денттерге арналган методикалык нускау /соавторстве/. Караганды 1990. , I б.т,
2. Колониальный аппарат царизма в Казахстане в XIX веке. /Материалы конференции молодых ученых,аспирантов,стажеров и
соискателей/ Алма-Ата, 1991, 5 С.
3. Граф М. М. Сперанский-реформатор XIX Еека. / Тезисы докладов межвузовской научно-теоретический конференции/. Караганда, 1992. , 0,2 п. л.
4. Казак адет-гурып прэеосы неке шарты хакында./Вопросы развития государства и праЕа в условиях становления рыночных отношений/. Алматы, 1994, 4 саны, 0,4 б.т.
5. М. М. Сперанскийд^н, 1822 жылгы "С161Р казак?ар жаргысын" казак даласыка енг1зу барысындагы Ресей саясать; хакында. Алматы, 1995, Зад газету 20 саны, 0,6 б.т.
6. Казак даласында 1822 жылгы "жаргы" нег!31нде КУрылган жерг1л1кт1 баскару жуйелер1/аймактык, болыстык, ауылдык/. Казгос ИКТИ, Алматы, 2 жннак, 1995, 1,2 б.т.
ijt-uv-vc.
Тугжанов E. JL "Управление областью сибирских казахов" ;; его место в восточной политике России (1822-18б8гг.)
Диссертация посвящена изучению политико-экономических и правовых взаимоотношений Казахстана и России XVIII- перЕой па-лоеины XIX века.
В перЕОй глазе исследуются история создания аппарата управления на территории Казахстана и политика царской России, направленная на ограничение .ханской власти.
Ео второй главе изучен ряд законоположений, принятых в целях проведения колониальной политики царской России в Среднем жузе. Проводится детальный анализ деятельности областного, окружного, волостного и аульного управлений, созданных на территории Казахстана. Рассматриваются меры царского правительства , направленные на ограничение сферы действия норм обычного права казахов и внедрение в казахской степи имперского законодательства.
Tugzhanov Е. L. Governing- by the region of Siberian Kazakh and its place in eastern politics of Russia (1822-1363).
The thesis is devoted to studing the political-economisal and Russia of XVIII- th and the first half jf XlX-th age.
In the first chapter are investigated historu of creating the governing niachiberyat the territory of kazakhstart and czar Russian policy directed to limit of han's power.
In the second chapter is investigatedrow of legitimations passed with the aim of implementing the colonial policy of czar Russia in Middle zhuz. There is in detail analysed the work of province, district and village governments established at the territory of Kazakhstan. There are regarded the measures of czar's government directed to limit the shpere of Kazakh common law norms activity and introducing the empire legislation in kazakh steppe.
