АВТОРЕФЕРАТ ДИССЕРТАЦИИ по праву и юриспруденции на тему «Чрезвычайные съезды биев: их организация и судебные функции»
Г6 од
5 ИЮН 1995 кдзак.стан республикасы улттык; яылым академиясы
мемлекет жэне зац институты
К.олжазба хук,ьшда
АНДАБЕКОВ ШЬЩЕЫС АБДЫХАДЫР¥АЫ
БИЛЕРДЩ Т0ТЕНШЕ СЪЕ31: ОНЬЩ К,¥РЫЛЫМЫ МЕН БИЛ1К ШЕШ1МДЕР1
Мамандык;: 12.00.01. Мемлекет жэне хук, тарихы мен теориясы; мемлекеттж жане хук£1к,тык, шмдер тарихы; К^азак,станныц саяси-хукдагык, тарихы
Зан; гылымдарьнгъщ кандидаты рылымп дэрежесш алута жазылгая диссертацияньщ
АВТОРЕФЕРАТЫ
Алматы,1995
Диссертация К,азак,стан Республикасы ¥лттык, Рылым акаде-миясы Мемлекет жэне зац институтыньщ К,азак,стан мемлекетс жэне хук,ыныц тарихы бел1мшде орындалды.
Рылыми жетекип: К,азак,стан Республикасы
¥лттык, Рылым академиясыныц академий,
зац гылымдарыныц докторы профессор Зиманов С.З.
РЕСМИ ОППОНЕНТТЕР:
Сабикенов С.Н. - зац рылымдарыныц докторы,
профессор
Жиренчин К.А. - зац рылымдарыныц кандидаты,
доцент
Жетекнп мекеме - эл-Фараби атындагы
К,азак, ¥лттык, Мемлекетпк университет!
Диссертацияны крргау К,азак,стан Республикасы ¥лтгык, рылым академиясыныц Мемлекет жэне зац институтындагы зац гылымдарыныц докторы рылыми дврежесш алуга жазылган дис-севтацияларды коргайтын Д 53.32.01. Арнайы кецестщ " " (АЛЮ^Ос__1995 ж. мэжшсшде сагат 14.00 болады.
Мекен жайы: 480008, Алматы, Абай пр., 50-а, 7 кдбат.
Диссертациямен К,азак,стан Республикасы ¥лттык, Рылым академиясыныц Орталык, гылыми ытапханасында танысуга болады (480021, Алматы, Шевченко коше«, 28).
Автореферат таратылды: 1995 ж.
Арнайы кецестщ рылыми хатшысы, зац гылымдарыныц кандидаты
Д. Булгакова
ЖУМЫСТЬЩ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
Зерт-геумгг мацыздылыгьт. К,азак,сташшц мемлекеттж тарихында ерекше орын алатын орган билер соты болып табы-лады. XIX гасырдыц екшнп жартысынан бастап Ресей империя-сыньщ ез устемдтн К,азак,стан жерщде толытамен орнат1фн кезецнен кейш билер соты уйымдастыру жене кдлыптасу, к£13-мет атк^ру жагынан курдел1 озгерктерге ушырады. Бул взгер]стер 1867-68 жылдярдагы баскдру реформаларында корипс тапхдн ед1.
Откен/и, тарихты б1\мпй, оныц же-пспктер! мен кемшшк-тершщ басын ашып болашак,пен сабак,тастырмай зиялы, коркейген ел болып к^лыптасу мумкш емес. Болашак,тьщ басы еткен кезеодерден басгалатыны, к,айнар козш тарихтан ашаты-ны - к/шдай квотам болмасьш онда жалпы адамзаткд тэн ешпес, елд!ктщ ¡ргео болып келетш мэцплж кдзына болуында. Адамзат кргамдастьнъш уйымдастыру мен жегюсп вм!р сур учти, мэцплж кдзына болып келетш асыл к,асиеттерш кргам ом!ршщ он бойынан; рухаии-моральдык, жуйесшен, одет- гурып заядарынан, салт-достур к,алыбынан, эд!лд1к категориясыньщ орпыгу, оны толы к, кднды кдмтамасыз ету куралдары мен бастамаларынан ¡здеу керек сияк,ты. Бул 1здешсп кдзак, к,огамында эдьлкдзылык. торелж к,ызметш, тштен зац шыгару к,ызметш атк^рган билерге сокдай табысты журпзу мумкш емес. Билер институты - баск,а~ ру органы, соттык, билж, зац шыкару органы ретшде езшщ крзгалысын, эдет-гурып жуйесшщ колемдглерппц - кдзак, одет-гурып жуйесшен алады. "Осы кунге шейш кдзак, едет-гурып хук,ык, мэселелерт зерттеу аймагында ¡стелген icтiц бэрщ, тек басы деп санауга болады, - деп айтады академик Зи-манов С.З. - Революцияга дейшп кдзак, кргамындагы эдет-гурып жуйесщ зерттеуде алгашк,ы сокдак,тар салынды. Оныц кейб1р жалпы жэне белек жак,тары бойынша шюрлер айтылды. Енднт мшдет, к,ол жегкенге суйене отырып, оны терец де жан-жак,ты зертгеуте квшуде. К.азак, эдет-гурып "картасьгада" ак,тандак,тар ЭЛ1 оте квп".
Осындай ак,тацдак,тардыц б1р! едет-гурып хук^г жуйесшщ мацызды институты - билердщ тетенше съез1 болып отыр.
Диссертацняныц та^ырыбып алуда осындай органньщ К,азак,стан тарихында жогары орын алатынымен крса, оныц таботатын тапып-б1лу талыми жэне танымдык, тур гида ете
кунды болуы да себеп болды. Ел шйндеп саяси кубылыстардын, 6api тогысатын жер1, шиелешстердщ таркдтылатын, не болмаса жаца сергшис алатын, дау-таластардьщ тупкшкт1 шеинлетш жер1 де осы болатын. Съезд ер саяси Maui жагынан тек кдзак, даласында уш жылда 6ip болып туратын сайлаудан кешн турган ед1. Сондыкуан олар к,огамдык, caiiafa оныц шннде хук)ык,тык, сана мен кдтьшастарга тшелей эсер етш, оныц Едлыггтасушы элементтерш курады. Сонымен 6ipre кргамдагы орныкддн кезкдрас пен моральдык, кундылык,тар мен адамгергашк, iA-repimia бастамаларын уагыздаушы, кргам мушелерш ху!дык,тык, тэрбиелеу мен хук, бузушылык,тьщ алдын алатын жумысты аткдрран. Мундай жауапкершшп орсан зор мшдетт! баскд ор-гандар мен кртамдык, институттар аткдра алмаган, т)птен ондай мумкшгшлЫ болматан. Ал билердщ тетенше съез! бул мшдет-тердг езшщ eKi жак,ты, ягаи - соттык, жэне зац шыгарушы к,ыз-me-rrepi арк,ылы icse асырып отырган.
Билердщ тетенше съезшщ осындай жан-жак,ты, кеп функ-цияналды iguaMeTi зандык, жене тарихи эдебиетгерде зерттелме-ген, сондык,тан бул мэселешц басын ашып, f-ылыми зерттеуте салу k,a3ipri заман талабынан туындап отырган гылыми таным-дык, кджеттшк деп есептеледь
тетенше билер съез1, тарихи окулык,тарында, гылыми, зандык, эдебиетгерде мейлшше аз зерттелген. Атап айтар болсак, сау-сакден санардай-ак, екен. Олардыц ншнде Кдзак, ССР тарихы тетенше билер сьезше 4-5 жол арнап хабардар етед1 де мынан-дай тушн туйедД: "...ауылдары кднаушы жогары топтардьщ муддесш крргады жене отаршылык, егамет органдарыныц пози-цияларыныц нагаюына жэрдемдесш, ез к£1зметтерщ жеке ба-старыныц баюына пайдаланды".
"История государства и права Казахской ССР" деген тарихы окулык,та билер сотына, тетенше билер сьезше б^ршама ток,та-лады да, кезецше тан багалап, niicip б1лд1ред1.
Монографиялык, зерттеулер билер сотына ke6ipek назар аударып, зертгеулерд1 толыгырак, журпздь Эдет-гурып хук^н алгаш терец зерттеген Т.М. Культелеев болтан едь Бул моно-графияда кдзак, эдет-Fypbtn хукын зерттеудщ Heri3i кдланды. Билер соты арнайы зерттеу мен талдауга тусп, кдзак, едет-рурып
хукфшьщ кдйнар кездерше ток,талып, оньщ ¡шшде ережеге алгаш рет гьглыми анык,тама бер!лдь Осы ережет зертгеуде тетенше билер съез1 жайлы 6ipa3 ойлар айтылып, ережет курастырып, крбылдаган осы орган екендш айтылады. Деген-менде, зерттеушшщ алдына крйган мак,саты баскд болгандык,тан билердщ тетенше съезшщ кдлзмет), оныц хукдлкдык, мэртебеа жанамалап, успртш зерттелген.
К,азак,станньщ хук^ык,тыку саяси тарихын úvrepi зерттеуд1 журпзген академик С.З. Зиманов ексш белгш. С. Зимановтыц зертгеулершде кэзак,тыц кешпем жене жартылай кешпенд1 KpFaMbt e3ÍHe тэн ерекшелнстер1мен, крзваушы кухшмен, хук,ык,тык, элеумегпк жуйеомен к,оса кдмтыман. Онын, imiHAe, орине, билер сотыньщ орны, к£1змеп, тарихи ролл жане гамдер-дщ муддесш крргаганы айтылды. 1867-68 жылдардан кешнп билер съезше арналран жолдар Г.С. Сапаргалиевтщ ецбегшде кездеседь М.С. Сапаргалиевтщ, М. Турсынованыц, Г.Б. Ша-каевтыц ецбектерпгде зерттеудщ объекта билер болады да, тетенше билер съез! жене "Ереже" назардан тыс кдлган.
Зерттеулердщ эдктемео таптык, кезкдрас пен устемдж курган идеология талабына сай болгандык,тан, зерттеунплердщ белг1тй шектеуде турганын 6айк,аута болады. Дегенменде, таптык, кргам болганы тарихи шындык, оныц устше билердщ де "к,ара жаяу" болмаганын айта кету керек. "Билер ец бай, эйгШ, ыкда-лы Kyurri ру басылардан шыкдан" екендтне cipa, коз жумып кдрауга болмас. BipaK, билердщ шыкрдн теп "кдра к£и\ды к^к, жарган" одЬуЦкт! орнатуга кедерп болмаган. Tan осындай акдкдткд жстк1зетш "тура биде турган жок,...", - деп билерд1 ак, жолдан титтей де шыгармай, Tapiinri к,амтамасыз ететш меха-низмдер мен енегелж принцшхтерш кермей, бул институткд тек к^на таптык, кезк^распен к,арау, оныц ролш абсолюттенд!ру -б1ржак1тылык,к|а, ашык, бурмалаушылыкда экеп с о гады.
Кдзакуьщ едет-рурып хукдл, билер соты К,азан тоцкеркше дейшп {1917 ж.) кезецде де патша. империясыныц к,атац наза-рында болып 6ipniaMa зерттеулердщ пэш болтан. Бул зерттеулердщ шама-шар!ды, полыми 0Д1Стемелер1 мен децгейш айтар болсак, кеэшде оларга берьмен шк1рд1 кел'прген дурыс. "Революция алдындага К,азак,станда к^зак, эдет рурып хукдыньщ моселелер1мен ййналыскдндар, ец бастысы зацгерлер емес,
тарихшылар, этнографтар жэне К,азак,стан аумагында узак, уак^гт болтан оимшшк к^зметтеп адамдар. Олардыц 1здешстер1 кдзак,тьщ эдет-гурып хук^н патшалык, отарлау саясатыньщ муддесше пайдалану багытында журт отырды... Эдет-гурып хук^ын жэне билер сотын сынау буларды жалпы империялык, хук, нормаларымен ауыстыру кджетпгш дэлелдеу мак,сатында журдГ (Материалы по казахскому обычному праву. Алма-Ата. 1948. 7 бег).
Революцияга дейшп кезецдД айткднда ерекше назар аудару-ды талап ететнп улы галым Шокдн Уэлихановтъщ "Записки о судебной реформе у киргиз Западно-Сибирского ведомства" деген ецбеп. Бул шлыми ецбекте билер соты алгаш салыстыр-малы теориялык, талдауга тусш, • оныц одрылымдык, жэне сот журпзу процесшщ принциптер! ашьглды. Ш. Уэлиханов кдзак, даласында билер сотын сак,тап кдлуга талпынган, оны кдндай да б1р болмасын баскд органдармен алмастыру мумкш емеспгш айтып Батые СЛб1р эгамшлтне ж1берген.
Ш. Уелихановтыц осы ецбеп билер сотына деген кезкдрасты непздеу1м1зге б1ршама сеоттгш типзетшш айта кету керек. ©йткещ ол билер сотын б1реудщ айтуымен немесе крлжазба-лардан емес, оны барлык, жарынан, буге-ингесше дейш шинен б1летшдштен бул жумыс аса кунды деп есептейм1з.
Елеул1 уакдлт билер т1л гылыми мамандары жагынан да зерт-телу устшде. Б1рак, бул зерттеулер билердД соттык, к^лзмет аткд-рушы емес, басымырак, шешендж сездер мен даналык,тыц субъекта жэне тасымалдаушысы деп, кдзак, ауыз эдебиетшщ б1р саласы ретшде кдрасгырады. Жу мы стар кептеген билердщ ом)рбаяны туралы к^нды марлуматтар мен деректер бередь
Жумыста К^зак,стан Республикасыньщ Мемлекетпк Архив крйнауынан табылган, бурын гылыми айналымда болмаган, ж ада тарихи материалдар гылыми кезк^арастарымыз бен ойы-мызды непздеуге барынша пайдаланылды. Сонымен б1рге бул жумыск£ ¥лттык, гатапхананьщ жэне Орталык, Рыли ми штапха-наныц сирек кездесетш ютаптар жене крлжазба к,орларындагы материалдар алынды.
Зерттеудщ кездеген макеаты кдзак, жершдеп 1867-68 жыл-дардагы уак^ггша баекдру зацдарымен ресми турде енпзшген билердщ тетенше сьезтщ табигатын ашу, оныц курылымын,
шак^фу тэрт1бш, курамын, сот журпзу тэрт1бщ, баскд патшалык, баскдру жэне сот органдарымен кдрым-кэтынасын апык,тап, билердщ тотенше съезшщ кдзак, кргамындага к^змет1Н жэне орнын корсету.
Белпленген мак,сатты игеру ушш зерттеу барысьшда мына мшдеттер мен мэселелердщ басын ашу жуктеледк
- XIX гасырдыц екшпп жартысындары Ресей империясынъщ кдзак, даласындагы белсенд1 эрекеттерш керсету жене оныц себеп-салдарын ашу, осы кезецдеп К,азак,станныц хукдлк.тык, мортебссшщ курт взгеру!, оны отарлау жане баскдрудьщ прин-циптерш анык,тау;
- Ресей патшалыгыньщ к,азак, кргамына жэне билер сотына типзген эсер1 жопе бул. эсерлер кершк: тапкдн непзп зандарга тарихи шолу жасау; - ел1м1здщ тарихында айтулы орын алатын 1867-68 жылдардагы реформалардыц непзшде билердщ хук^к,тык, мэртебесше енген езгергстерд! тарихи-хук£1к,тык, тал-дау;
- билердщ твтенше съезкпщ соттык, курамы, сот журпзу принциптер1 мен баск/1 соттык, органдармен байланысын орна-ту, оны шак^ру тор-:пб1 мен К£1змётш анык,тау;
- Ережелерге хукд>1к,тык, салыстырмалы талдау жасау арк^глы одет-гурып нормаларына енген жацалык,тарды байк,ау, осы про-цестщ ерекшелжтерш белплеу.
дешстщ жалпы диалектикалык, танымдык, эдк:тер1мен кдтар ар-найы рылыми одктер, оныц пшнде: логикалык, тарихи, жуйел!-курылымдык, салыстырмалы одктер болып табылады.
Бутан дейшп зерттеуш1лердщ хук, мемлекет тарихын зерт-теудеп крлданган одктер! мен куралдарын мук,ият кдрастырып зертгеудщ мак,саты мен мшдетгерше, к,аз1рп дуниетаным "пле-гше сойкес пайдаландык,.
К,азак,стан мемлекеттану гылымыныц непзш кдлаушы галымдар мен зацгерлер С.З. Зимановтыц, С.С. Сартаевтьщ, М.Т. Баймахановтыц, Г.С. Сапаргалиевтщ, А.Е. Ереновтьщ, Т.М. Культелеевтщ, С.А. Фукстыц, улы жазушы М.О. Эуезовтьщ ецбектер! зерттеуд1н; бастауыш коз! ретшде кещнен крлданыл-ды. Сонымен б1рге жумыста XIX гасырдагы зерпеунплер мен галымдардыц XX расырдыц басындаш эйпл! кргам к,айраткер-
лершщ ецбектерш тшсшше иайдаландык,. Кептеген архив к,ор-ларыныц кужаттары мен материалдары, XIX расырдыц соцы XX гасырдыц бас жагында шыгып турган, "Дала уалаятыныц газетГ, "Туркктан уалаятыныц газетГ, "Айкдп" журналы жэне тагы баскдлардыц деректер! кдмтылды.
рет арнайы гылыми зерттеуте тусш отыргандыгында. Бул жумыста билердщ тетенше сьез! ресми хук,ык,тык, непздеме алган уакэтган бастап, сол кезендеп саяси-экономикалык, эле-уметпк керийстермен б1рге кдмтылып зерттелдД. Оныц хук£гк,тык, табигаты, курылымы, соттык, карами, кузырлылыгы, дау-таластарды шешу, жаза крлдану тэрпб1 жэне ец бастысы зац шыгару к^змет1 анык,талды. Съездерд! шак,ыру торт1б1 мен оныц курамы архивтж тарихи материалдар мен деректердщ непзшде анык^алып, зерттеудщ жацальнъш курап отыр. Со-нымен б1рге, кешпел! жэне жартылай кешпел1 кдзак, к,огамьшдагы зац шыгару ынтасы мен зац шыгару 1дызмет! к1м-дерге тиес!лд болтаны, оныц кдлай юке асырылганы езше тэн ерекшел1ктер1мен к,оса осы ж умы ста б1ршац рет керсеталдд. Диссертацияда кдзак, даласындагы сот - билердщ тэуелйздцчн кдмтамасыз ету механизмдер1 белпленш, оныц 1867-68 жыл-даргы реформалардан кешн кдндай ©згерштерге тусш, кдлай бузылганы айтылып, осы реттеп жетктжтерше гард!.
Кдзак, эдет-гурып хукдныц мацызды кдйнар коз1 болып та-былатын - одет-гурып хрдыныц кнш жинагы - Ережелер, б!здщше, езшщ кецей'плгеа гылыми тусшжтемесш алды. Ере-желердщ кдлай жазылатыны, кдндай сараптаудан ететип жэне оныц жогары зандык, осер ету куш! мен уа1дыты анык,талды. Эрине, зертгеу толык, айтылган идеялар мен ширлер талассыз деп айта алмаймыз, дегенмен мумкшдйЬнзше айтылган сурак,тарды барынша толык, анык,тауга тырысып бак,тык,. Зерт-теу барысында Кдзак,стан Республикасыныц архив крйнаулары-нан кдрасгырылып отырган уак,ыт аралыгында жазылган 40 жуык, ережелердщ текста табылып, гылыми айналымра берЫп отыр.
жэне хук, тарихъшыц жаца парагын ашуында. Кдзак, кргамы туралы тарихи, саяси, хук£1к.тык, мэдени, рухани бшм-танымын
билердщ тетенше съез! алгаш
толык,тыра туседь Зерттеу мен оньщ материалдарын мемлекет-тщ зац шыгару, сот уйымдастыру твиарибесшде, Кдзак,стан Рес-публикасыныц мемлекет жэне хук, тарихы курстарында, гылыми зерттеулерде пайдалануга болады.
Зерттеудщ жарияланымы. Диссертация К,азак,стан Республи-касы ¥лттык, гылым академиясы Мемлекет жэне зад институтыныц "К,азак,станныц мемлекет жэне хук, тарихы" бел!мшде талхдмланды.
Диссертацияныц непзп ережелер! 6acnaFa шьидан гылыми мак^лаларда, Мемлекет жэне зац институтыныц гылыми кон-ференцияларында (1993-1994 ж.ж.) баяндалды. Автор "Ереже -кдзак, эдет-гурып хук^ыиыц кдйнар кэзГ атты жоспарлы гылыми зерттеуге кдтысып, ужымдык, монографияныц 6ip тарауын орындады. Диссертацияныц непзп ережелер! мунда да Kopinic танкдн сд1. Монография Мемлекет жэне зац институтыныц Ры-лыми Кецесшде жак,сы деген багага ere болып, баспага усыныл-ды.
Дкгсертациянын курылымы. Диссертация юркпеден, тогыз параграфтан туратьгн уш тараудан, кррытындыдан жэне непзп крлданылган эдебиеттер тшмшен турады. Bip айта кететш жайымыз - к,азак, тШнщ K¡a3ipri кезендеп жагдайы мен куйше ecKepTKini ретшде жумыстыц шннде кейбф орысша создерд1 аудармасыз крлдандык, кейде с1лтемелерд1 тугелхмен орысша жаздык,.
мацыздылыгы непзделген, оныц танылган децгеш керсетйуЦ, диссертацияныц мак,саты мен мшдеттер1 анык,талды, гылыми жацалыгы мен теориялык, ыог-ii белплендь
BipiHmi тарау: "К.азакртандагы XIX гасырдыц 60-80 жылда" рындагы баск,ару реформалары жэне билердщ тетенше сьезш енпзу". Бул тарауда кдзак, халкдлпыц XIX гасырдагы хук£ж,тык, мэртебеа мен саяси жагдайына шолу жасай отырып, натша укдметшщ мак,саты мен ic эрекеттерш керсетуге тырыстык,
1860 жылдардан бастап патша ушметшде кдзак,тарды 6ipÍK-Tipin баскдру туралы пЫр туындап, кушейе тустт. Осы есептен кдзак, даласына арнайы комиссия Ж1бер1лдь Оган жуктелген непзп мшдет Ci6ip жэне Орынбор кдзак,тарын 6ípÍKTÍpin баскдру жобасын дайындау болды. Кешннен комиссияньщ niKipiH ее-
кере отырып оцтустнстеп жацадан .крсылган территорияларды баскдру жэне игеру мак,сатында 1867 жылы Тургастан елкесш баскдру туралы уак^ггша зац кдбылданды. Бул зац бойынша Туристан елке а Сырдария жэне Жетшу облыстарынан турды. влкеш генерал-губернатор баскдрды, жогары бшик соныц к,о-лында шогьгрланды.
1868 жылы "Орынбор жэне С1б1р" кдзак,тарын б1р1кпрш баскдру туралы "Дала облыстарын баскдру туралы зац" кдбыл-данды. Бул зацдар бойынша кдзак, даласындагы билер соты курдел1 озгерктерге ушырады. Ем елкеде де сот жуйеа уш турл1 соттан турды: - ескери сот; - империяныц жалпы зацдары непзгадеп сот; жэне - билер соты.
Билер соты елкедеп ресми сот органдарыньщ б1р! ретшде зан, жузшде бектлш, елкедеп егамннлж аппарат, оныц кдз-метш бак,ылаудыц нак,ты куралдарын орнатты. Осы ретге билер соты сатылык, жуйеге белшдь Б1ршнл саты - жеке би, екйиш саты - билердщ болыстык, съез), ушннш саты - билердщ тетенше съезь
Жеке бидщ кдрауында 100 сомнан аспайтын 1стер (5 ат, 50 к,ой) болды. Ал дала облыстарында жеке билер 300 сомга дешнп югерд! шеше алатын ед1, б1рак, олардыц шеинмдер! 30 сомга дейшп ктерд! шехнуде рана тупкШк-п болтан.
Билердщ болыстык, съез1 кунына байланыссыз бар ¿стерд! кдрай алатын, тек олардыц шеш1м1 1000 сомга дейнп icтepдi шешуде рана тупкшкп болды (Дала облыстарында 500 сомга дешнп ¿стерде). Билердщ болыстык, съез1 непзгаен жеке билердщ тупкшк-п емес (ягни, куны 30 сомнан артык, ¡стерд1) шеннм-дерш сюнш! сатыдагы сот ретшде, тусксн шагымдардыц непзш-де Уезд бастыгыныц жарлыгымен шак^лрылатын. Болыстык, сьезге болыстагы барлык, сайланган судья-билер кдтысуы тшс болды. Съезд журш жаткдн кезецде тек билердщ шеынмш гана емес, сонымен кдтар шагым, талап арыздар дауласушылардыц келкпм! болса, 'п к елей съездщ кдрауына кдбылдана беретш.
Билер сотыныц уншшй сатысы ретшде - билердщ тетенше съез! бекгг1лд1. Билердщ тетенше съез! кдзак, кргамындагы ха-дык, сотыныц кдрауына берш'ен барлык, 1стерд1, дауларды ше-шуге хукдалы болды жэне жеке билердщ, билердщ болыстык, съездершщ шепймдерш сот жуйесшщ ец жогаргы органы
- и -
ретшде кдрайтын. Сонымен б1рге, болыстык, съездепдей, тетенше съезд журш жатк/ш кезде тускен шагымдарды да к,а-раута хуктылы болды.
Билердщ болыстык, сьездер1 мен тотенше съездер1, 1867-68 жылдардагы реформалардьщ елдщ шпнде енпзген жаца сот органдары болып есептелдь Непзшде сондай немесе соган ук,сас турде олар ом1р сурген кернпси занды турде бекдту болатын, эрине ¡с жузшде сот журпзу процесшдеп кейб1р ерекшел1ктердД есепке алмаранда. Осы зацдарды дайындаудагы к,ызмет жасаган комиссия ел шин кеп аралап, атак,ты да курме-пч адамдармен сухбаттасып, билер сотына кдтысты матсриалдар жинап журш, болыстык, съезд бен тетенше съезд органдарыньщ бастамасьш кездеспргеш еш кумэназ болса керек. Одан бурышы уак^ггта да билердщ улкен жиында дауларды шешетш болтандыгын улы ралым Ш. Уэлиханов зерттеп, жазып кеткен. Бул пЫрд1 патша чиновниктер1 Н.И. Гродеков, И.И. Крафт, Л .А. Словоохотов ез жумыстарында айтып еткен.
XIX расырдын, аягында тетенше съездердгц бедел1 арта тусть Жеке билер журт сешмшен шыга бастады, олар е\ ншндеп белгШ б!р куштердщ к,ольшдаРЫ куралына айнала туст1.
Басым кешпижтщ тотенше съездге умтылуы эрине орынды. Онда кдшанда ойпл! билер, курмегп ак,сак,алдар жиналатьш. Зац бойынша тотенше съездер ешкдндай турге болшбеген. Шындыгында билердщ тотенше съездер1 дауларды кдмтитын аумагына сойкес белшу1 болтан. Тарихи деректерге Караганда:
1) 61'р уездщ болыстарыньщ арасында болатын - уездж тетенше съезд;
2) б1р облыстыц ипшдеп уездершщ арасында болатын - уезд аралык, тетенше съезд;
3) ею не уш облыстардын; арасында болатын облыс аралык, тотенше билер съегп;
4) Ж от] су ощршде болып турран - халыкдралык, тотенше съезд - ягаи, К^ытай мемлекетше багьшыпггы к,азак,тармен ара-дагы дауларды шешу ушш шак^рылатын съезд.
Тетенше съездердщ б1рнеше турлерге белшш, оран кепшшкяц сешм артуы, 1867-68 жылдардагы реформалардьщ билер сотыныд табиратын бузып, оны тар кдлыпк,а енпзш к,ой?аш,шан да болды. К,азак, к,орамындагы билердщ санына шек
к,ойылды (эр болыста 4-тен 8-ге дешн билер сайланатын), билер уш жыл мерз1мге сайланатын болды, би болатын адамдардыц жас мелшер1 белг1ленд1 "25 кем емес", билердщ мойнына алкд тагыц, патша уюметшен мер бер1лу1, билерддц шепимдершщ ерекше гатапкд жазылатындьпы - осыньщ бэр! кешпенд1 кргамньщ уакдыт сынынан еткен тел соты - билердщ тамырына балта шапк^анмен б1рдей болтан едь К,азак, кргамындаты билерге жуктелген мшдст аса жауапты болтан - бузылган хук£1к,ты 1дал-пына келт1ру1, дау-таластарды шешу, эдиуук орнату, к^алмыстыц алдын алып, кргамда тыныштьщты к^амтамасыз егу, эдет-рурып, салт-дэстурд! уагыздаушы, жене жауласкдн рулар мен кдуым-дарды елдеспру. Мундагы атап ететш жай, бул мшдеттердщ билерге арнайы мемлекеттш органдармен жуктелмейтшдт.
К,азак, даласындагы билердщ санына ешкдшан шек крйылмаган. Билер некурлым кеп болса, согурлым ел ¿шшде тэртш берш болады деп есептелген. Кенеден калган "Би коп болса елдщ куты" соны мецзейдь Бул кезге дешнп ел ем!ршде юмде-юм би боламын деген уэж б1\Адрш, талап к£1лса, о га и ешк,андай да ресми турде бектлген тоскдуыл болмаганы белгъм. Би атагьш эргамге де терец парасатты ак>1л-ой, к^иыннан к^ыстырар татулрлык, елдщ тарихын, эдет-гурып, салт-дэстур, ата-баба жолын б1\егшд!К, аскдн шешендж пен к^ара к,ылды кдк, жарран эд1лд!к сияк,ты кдсиеттер аперетш. Билерд1 ешгам сайла-майтын, хан тагайындамайтын, биллей мурага кдлдырмайтын. Бидщ би болуы оныц тжелей беделше байланысты болды, Бшйк кесу процесшде олкэлык,тар ж1беру - би ушш бедел, атак,-абыройдан айырылу - ец улкен жаза. Осындай дестурл1 талап-тар бузылып, енд1 орыс зацымен орнатылган талаптар бойьшша билерд! сайлау - билердщ кдзак, елшдеп шын мэншдеп би болу-дан кеткендтн тудырды. Енд1 жогарыда айткдндай бipтe-бipтe тетенше съезд ер бедел ала бастаган. ©йткеш съезде даулар коншшк алдында кдралды жене онда "Ереже" жазылып даулар соныц непзшде шешьлдь
Екпшп тарау "Билержщ тетенше съезшщ курылымы мен соттык, к£>1зметтерГ. Бул тарауда тетенше съезд ерд1 шакффу тэр'пб! мен оныц курамына, сот журпзу ерекшелЬсгерше жэне "Ереже" дайындау идызметше ток,талдык.
1867-68 жылдардагы баскдру реформалары тетенше съезд ер облыс эскери губернаторыныц рухсатыныц непзшде, уезд бас-тыгыныц ек]м1мен шак,ырылады деп бекггп. Ал Дала облыста-рында уезд бастыгымен б1рге, облыстык, баскдрма да шак^руга хукдллы болтан. Алгашк^ы кезецдерде патшалык, эюмшшк унем1 болып туратындай етш тетенше съездердщ мерз1И1 мен орнын кушбурын белплеуге умтылган. 1877 жылгы Торрай ережеа болыстык, жэне тетенше съездердщ мерз1м1 мен орнын анык;гап бетткен. Осы ереженщ 5 бабына сэйкес "тетенше съездер жы-лына ек1 рет - квктемде ел жайлаута кошпей турып, жэне кузде, ел кузеуге крнган кезде, делдеп айтсак, кдзан айыныц б!ршхш кундершде шазщрылады" деп жазылган. Ал ететш орны бойынша анык,тап айта алмаймыз дейд1. Торгай облысында эр уезд бастыры алгашк^г кезецдерде тетенше съездер ететш уак,ы-ты мен орнын аныкуап, арнайы кесте жасап, облыс вскери гу-бернаторына усынган. (Осындай кестенщ б!р улпсш диссерта-цияга 'пкт1к 68-69 беггер). ГУрак, тарихи деректерге Караганда бундай тэртш ¡ске асып кете крйматп. СъездердД жш шав^ыру улкен кушке тусш отырран. Тетенше съездер жылына б!р рет немесе 2 жылда б1р рет болатын да даугерлер сазарып кугуге мэжбур ед'1.
Патша ушметшщ жергшкт! еюмшшк органдвры ушш кд-жетп рухсаттар мен келк:1м алу жэне съезде кргамдык, тэртнтп кдмтамасыз ету кдындык, тудырран болса, съездерге келген кепшшк - билер, болыстар, ауылнайлар жэне ец б1рнпш даугерлер мен куэгерлер угшн, съезд шакдрылган жерде, кдшанда жырак,та журш-туру, к,она-жату, тамак,-к,орек сияк,ты мэселелер ауыр салмак, болтан. Ойткет съезде жиналатын адам б1р-ек1 емес. Мысалы 1890 ж. Торгай жэне Орал облыс аралык, тетенше съезге тускен 507 ¡с бойынша тек даугерлердщ ез! 1000-ныц устшде адам жиналады екеп. Оныц устше б и- болыстар тары бар. Бул эрине, съезд ететш ауыл угшн ауыр салмак, екеш созс1з. Осындай жэне баскд да себеггтерден кейш уезд бастыгы езшщ к,ол астындагы материалдарра байланысты, яти болыстык, съездердщ шенымше тускен шагымдар мен баскд бо-лыстардыц немесе уездердщ тургьшдарынан тускен шагымдардыц санына, жыл мерз1мш ескере отырып, кебшесе
жаз айларына, не куздщ басында съезд тагайындайды. Уезд бастыгы съезд гаакдлрылатьшы тур алы хабарды 3 ай бурын бе-ретш. Болыстык, баскдрушылар мен ауылнайлар даугерш, жауапкерш, куэларын, билерш дайындап к,оюы тшс болды. Жалпы съездге ел шпндеп билер, курметп ак,сакдлдар, ейгШ адамдар, квшшлш журт бер1 кдтыса берген. Ресми билердщ тетенше съездге кдтысуы жайлы анык, айтылмаган. Турыстан олкесш баскдру зацыныц 157 параграфы: "Назначение числа биев с каждой из заинтересованных сторон, для присугствова-ния на чрезвычайных съездах, предоставляется начальству, необходимо однако же чтобы каждая сторона имела не менее двух биев на съезде" дел бектч. Тотеше съоздщ курамы анык,талмагандыку вр уезде эрк,алай болуына вкелш сокдан. Мысалы, Иледк уезшде б!р тотенше съезде небары алты-ак, би болгаи, оныц тортеуш даулаушы жак,тар сайлап алса, екеуш уезд бастыгы сайлаган. Ыргьгз уезшдеп 1870 ж. тетенше съезде 14 би, 1871 ж. 10 би болтан. 1878 жылы Торгай облыстык, баск^рмасыныц ек1лдер1, оскери губернатор Гейне А.К. жэне барлык, уезд бастьщтары кдтыекдн кецесте тетенше съездщ курамы бойынша мынандай тэртш кдбылданды. "Билердщ тетенше съезше эр болыстан б1р биден сайлансын, ал даула-сушы жак,тар ез ык,тияры бойынша ею не одан да коп бнлерд1 алуына болады, тек билердщ саны си жаж,тан да б!рдей, тец болуы керек. Бул билер дауласушылардыц муддесш крргайды жэне дауыс беру хук,ы бар". Сонымен кдтар эд1л шепим шыгару макратында, тотенше сьезге эр болыстан б1р бид1 сайлау облыс баск,армасьгаа жуктелдь Облыс баскдрмасы болыстагы жалпы билердщ санынан сьезге жабер1летш бид1 жеребе арк,ылы анык,тауы тше болды да олардыц т!з1мш уезд бастыгына вте купия турде ж1берш отыруы керек деп бектлдь Дауласушылар кун1лгер1 билермен кел1сш к,оймас ушш уезд бастыгы тотенше съезд ашылганнан кейш га на оныц курамын жариялай алатын едь Уезд бастыгы шак^рылатын съезд жайында, оныц уакдлты, втетш жер1, даулардыц жалпы анык,тамасын кдгазга туорт об-лыс бастыгы эскери губернаторга хабарлаган. Эскери губернатор тетенше сьезге уездер эгамшшктершщ кур а мы на гармейтш, атк,аратын к,ызмет1 VI класстан темен емес чиновншеп тагайьшдаган. Тетенше съездеп жалпы басшылык,ты жэне
бак^ылауды осы арнайы ж1бср1лген чиновник атк^рган. О гаи уезд бастыгы, болыс баск,арушылары жэне ауылнайлар мул'пказ барынды. Егер мундай чиновник келмей к^лса, онда тетенше съезд де ашылмаган. Бул тэрт1птер патша утаметшщ тетенше съездерге улкен моп берш, оны кдтан, бак^ллауда устап отыруга тырыскднын керсетед). Съезге кдтысушылардын, курамы да осы айтылган тужырымга сэйкес белпленед1:
1) тетенше съезге эскери губернатордыц еюм1мен арнайы ж]'бср1лгеи теш VI кластан томен емес чиновник;
2) уезд бастыгы, егер б1рнеше уезд арасындагы съезд болса, бэршщ уезд бастык,тары;
3) съезге к^тысты барлык, болыстардьщ болыс баск^арушыла-ры мен ауылнайлар;
4) ресми сайланган шешунн даусы бар билер;
5) дауласушыларды жак,таушы ек5л билер,
6) даугер, жауапкер, куэгерлер;
7) кепшшкке ейгш, занды турде крйылган молда (съезде ант беру процесш тек молда гана кдбылдаган);
8) съезде кргамдык, тортпгп сак,тау ушш белшген саны 6-дан 20 дейш болатын орыс-казак солдаттары.
Белпленген уак^тында жиналган квпшшк алдында арнайы келген чиновник сез сейлеп, салтанатгы турде съезд1 ашк,ан.
Съезд ашылганнан кейш оньщ жумысын тебе би баск,арган. Жалпы съезд1 баскдрумен к/ггар, тебе билер дауды шешкенде билердщ даусы тен, тускен кезде езшщ даусымен дауды тупкШкт! шешкен. Тебе билерд! сайлау тор-пб! Торгай облысын-да эскери губернатор Константинович бекггкен "Болыстык, жэне тетенше сьездерде дауларды талк^ллап жене шешу упнн орна-тылган кдгидада" белпленд1. Егер тетенше съездер бзрнеше уез-дер арасында болып жатса, онда эр уезд оздершщ тебе басын сайлайды. Тебе басылар съезде тебе биге кемек керсетш, дау-лардыц жылдам шеипм табуына атсалыск/ш, дауларды салауаткд берерде кел1с1м журпзген.
Тетенше съездерде саг журпзу тор'пб! халык,тыц эдет-гурпымен анык,талады деп жазды 1867-68 жылдардагы зандар. Кешннен жогарыда б\р айткднымыздай патшалык, аимшшк аппарат тетенше съездщ жумысын реттейтш кдгидалар, ин-
струкциялар шыгара бастады. ("Правила для руководства на чрезвычайных съездах для разбора взаимных претензий киргиз
Семипалатинской и Семиреченской областей" ОМА, 64 к,ор, I т1збе, 2093 ic, 258-264 пп. "Главные основания и действия съезда между Семиреченской областью и кочевниками Китайской империи" ОМА, 64 к,ор, 1 'пзбе, 5094 ic, 193-200 пп. "Инструкция народным судьям" ОМА, 117 крр, I т1збе, 285 ic, 1-3 пп.) "Разбирательство дел на съезде производится по народным обычаям, в чем они не противоречат сим правилам" - деген терттп орнатты Дала генерал-губернаторы. (К.Р ОМА 64 к,ор, I т1збе, 5094 ic, 194 парак,)
Барлык, ¡стер ашык, турде, копшЬйктщ алдында журпзыдь Сот журпзу ici ащык, жариялылык, турде болуы, эдет-гурып нормаларына непзделген едь К,азак, кргамындагы сот процеа 1дмлмыстарды, дау-таластарды шешудщ кргамдык, тэрбиелж нэтижесш ел санасына таратуды кдмтамасыз ету куралы болды жэне осы аркэлы кдлыц бухара халык, пен сот арасында мацы-зды байланыс орнатылды. Екшнп жагынан билердщ халык, алдында жауапкершШк ce3ÏMi шындалып, icTepAi кргамдагы eMip cypin отырган эд1лдш, адамгершьйк, мораль талаптарына сай шешуше себеп болды. Жалпы алганда, татенше съезде сот журпзу TopTÎ6i билер сотындагы эдет-гурып дэстур^мен журш отырды. Мунда дауласушылардыц к,оргаушы алу xyigu, ерган тюргалас, кудштщ жауапкердщ пайдасына шенллетшдш, айгак,тау жуйеа жэне т.б.
Билердщ тотенше cъeздepiнiц тарихи мацыздылыгы оныц соттык, {дызметпен кдтар зац шыгарушы да к^гзмет аткдруында болды. Тетенше съездердщ зац шыгарушы кдлзмслч "Ереже" жазу арк,ылы icKe асырылды.
Ереже съезд ашылганнан кейш дауларды кдраудан бурын курастырылган. Съездeri барлык, билер, ак,сакдлдар, курметп адамдар осы съезде мшдетп турде орындалатын - дауларды шешу шарттары бектлген эдет-гурып жиынтыгы - Ереже жазуга кдтыскдн. Ереже дайындалып кдгаз бетше туар1лгеннен кейш, съезд1ц тебе бт оны жиналган халывда таныстырып, кепшшктщ niKipin тыцдаган. Ереже халык,тыц крлдауын та-пкдннан кейш, эдетте, барлык, билер, ейпл1 адамдар улкен дастархан басына жиналып, дэм татып, 6ip-6ipiii 6iTiMre
шак^рран. Жэне кептеген даулар, тура осы сэтге шеппмш таба-ды екен. Б1рнеше съездерге арнайы ж1бер1лген чиновник-коллежский советник А. Ланговой былай деп жазады: "При составлении и подписании ереже большое значение имеет обычай "Кек кдскд" (серая кобыла), т.е. угощение почетных лиц конским мясом, устраиваемое одним из Тюбе-басы. От этого угощения в большой степени зависит "береке", т.е. миролюбивые соглашения по обоюдным искам" (КГР ОМА 64 к,ор, I избе, 5094 ¡с, 205 парак,)
Непзшен ережелер сол съезде жэне келес1 сьезге дейшп уак^лт аралыгында жогары зацдык, куппсе ие болып, опы барлык, билердщ орындауы мшдетс! болды. Ережелер езшщ баптарында кдзак, одет-гурып хукдлныц непзп салаларып тугел к,амтыган. Оныц ¡шшде тольнымен, жан-жак,ты ретгелетнй - кун дауы, мал дауы, жануялык, кдтынастар, урлык, ант кдбылдау, кггердщ ес-керу мерз1м1, жэне сот журпзу мэселелерг болды. Сонымен кд-тар ережелердеп мэселелер ел шпндег! аса шиелешскен, ец езекттлерш кдмтып отыргап.
Билердщ ереже жазуына патша ук!мсуп б1рден б1р муддел1 болса, бул билердщ ездсрше де жагымды эсер стп. "В настоящее время под влиянием изменившихся учловий жизни, народные обычаи до того перепутались воспринятых от русских и от других народностей понятиями, что ни один бий не сумеет ко всякому данному собятию приложить известные нормы с полной уверенностью в правильности своего решения" -деп жазды кдрастырып отырган кезецдеп б1р зертгеугш (Крафт И.И. Судебная часть в Туркестанском крае. Оренбург, 1888, с. 94). Мундай кезецде Ереже жазу жумысы ек! осе кушпен ак,тала туседь Сырткдг куштердщ есер1мен тугыры шайкдлгак эдет-гурып нормалары билердщ эд1л шеппм кдбылдауы ушш мыгым ¡ргетас бола алмагандай куй басып келе жаткдн. Бул жагдайда билерге басшылыкда алу ушш жазылган ережелер - мацызды кур ал болды. "Ереже халык,тыц нак, рэс!м! болмаса да ар жерден келген билердщ билт бгр женнен шыгуына жак,сы нэрсе; ереже бойынша ¡с еткенде, билер бет1мен жайыла алмайды" - деп анык,тады А. Байтурсынов.
1867-68 жылдардагы реформалар орнатылганнан кешн тетенше билер сьезшде кдбылдаган алгашк^ тарихи кдгаз
бетше тускен Ереже-Ток^гак, жэне Верный уездершщ арасында болтан тетенше съезшде жазылган, (Эз1рге баскд дерек жок, Бул ереженщ текстш диссертацияда келт1рдж 113-115 беггерде.) Эдет-гурып хукд>ш тануда ережелердщ мэш зор, улкен екешн айта кету орынды. Ертеректеп одет-гурып зандарыныц алгашк^ жинак,тары "Кдсым ханныц кдскд жолы", "Ес)м ханныц еск1 жолы", Эз Тэукенщ "Жет1 Жаргысы" объективт! тарихи жалгасын тауып отыр. Олардагы непзп нормалар мен тэртштер ережелер кезшдеп билердщ бедел1мен езшщ веер ету куши! сак,тап к,алган. Сондьщтан ережелер нак,ты гылыми деректер жок, немесе ете аз ертедеп эдет-гурып хук^шьщ Корина, солар-дыц жинагы. ©йткеш ережелерд! т1зуцплер кдзак,тыц гасырдан-расырра кететш мэдениет пен хукдагак, аша-ссз1МД1 аркдлаушы билердщ ездер1 болды. Б1реулердщ айтуымен, не болмаса кп'ап-кагаздан емес, тшелей кртамдык, сана мен жеке тулгалык, сана-ныц торысуынан туындаган б^ртугас логикалык, табектеп кубы-лыс ед1.
Ережелер жазылуы жарынан коллегиалды орган туындысы -ол ресми билер, болыстык, баекдрушылар, ауылнайлар, атак,ты адамдар, курметп ак,сакдлдар, орысша ок,ыган жэне мусылман-ша бШм алган азаматтардыц кщысуымен жазылган, ал оныц халык,тъщ алдында, талк^ра туеш, айтылган ескертпелерден кейш кдйта дурысталып жазылуы оган халык,тык, мэртебе бе-ред1.
Ереже - кдзак;гыц эдет-гурып непзшде, саяси-экономикалык, езгерктердщ осерш кдмтыган, белгш мерз1мге жэне мекендерге багытталган, ел шпндеп мадызды саяси хукд»1к,тык, институт билердщ тетенше съезшде к.абылдашан, жорары зацдык, куип бар ресми, кргамдык, эдет-рурып нормаларыныц жазбаша ом1р сурген жинары.
Ушишц тарау: "Билердщ тетенше съезшде кдбылданган квлемд1 ережелерге сипаттама". Бул тарауда к,азак, едет-гурып хукд.шыц кдйнар коз1 болып табылатын - эдет-гурып хук,ыныц кши жинагы "Ереже" текстер1 зерттеуге туседь Мунда автор кдзак, кргамында зад шыгару ынтасы мен зац шыгару кдлзмеэт К1мдерге тиесШ екенш жэне оны аткдрран билер екепди-шщ булжымас айгагы - Ереже болганын айтады, Ережелер эдет-гурып хук^нын, ауызша елпр суруден жазбашага ауыекдн ке-
зецшщ жэне кргамньщ элеуметпк-экономикалык, непздершщ езгерушщ, сопыц салдарынан эдет-гурып кдлыптарына енген езгерктердщ куэгер!, соны аркдлауыш. Осы ретте диссертация-да ережелердщ ойгЬл! жэне келемд! улплерше шолу жасап, олардыц ерекшелжтерше ток,талын, туснпктеме бер,ук. Булар-дыц ипшде эйгЫ Кдрамола срежесл. Зерттеуге бул Ережещкд-лап алуымыз, б1рш1шден, оны жазган казак, халк^ньщ улы ой-шылы, одег-гурып зандарыньщ бмпрЬ эд!л бимктершен аты шыкддн, дана акдн, ¡р1 кргамдык, кдйраткер - Абай Кунанбаев болса, скпишден, келем! жагъшан ережелердщ б1р1. 74 бап-тан туратын бул ереже кдзак, эдет-гурып хук^шыц непзп сала-ларын кдмтуга тырыскдн. Сонымен б^рге К,арамола ережесш кдлап алудыц тагы б!р себкС>\ - мупда алгаш рет кдзак, кргамыпдагы элеуметах, шаруашыльгк, жэне саясат езгерктершен туган эдет-гурып хук^ы жуйесшдеп кейб!р жаца-льщтар ашык, кецшен сез1\ед1.
Кдрамола ережесшде кун дауы, жеар дауы, мал дауы, урлы к, дауларды шешу, айгак,тау жуйеа, сот журт1зу тэрт!бшщ ерекшел]ктер1 де енген. Абай ереже жазу 1с1мен езшщ тек акдлн, философ кдна емес, сонымен б!рге кернекэт хукдл^та-нушы, мол тэж!рибел! би екенш танытады. Ол заманында кун! откен, есгарген керггартпа эдет-гурып, тэртш, турмыс-т!рш!л!кке кдрсы турып, кргам саиасыпан аластауга тырыскдн. "Абай алды мектеп сык£1лды, кдсыгы тузелш ешкшнен есйлмеген келел! ой, кестел! сез еститш" - кдлыц кепшшк, оныц айткдн билМне эркдшан мултшаз келкш, орындап отыратын екен. Диссерта-цияда Абайдыц жеке басына назар аударып, оныц бил!ктерше, билж жайындагы дана сездергае талдау жасадык,. Ондагы мак,сатымыз - Абайдыц жалпы елге зац жазуы кездейсок,тык, емес, кдйта Абайдыц теориялык, жэне ¡с жузшде тэж!рибео толысып, кемелденген кезде жазылган занды кубы лыс екенш атап ету болды. Ережемен мук^нят таныскднда (3, 5, 6, 8 бапта-ры) Абайдыц сол кезецдег! казак, даласындагы баскдру рефор-маларын ете жак,сы бмтендт байкдлды.
Ерекшел!ктерше ток,талатын болсак, б!р!нш!, эдет-гурып хук,инда мацызы улкен болып табылатын кун дауы Кдрамола ережесшде кылмыстыц субъективт!к жагыи а йк,ьптда й тусетш белг!лермен толык,тырыла тускен. Ереженщ 27 бабында:
"Арнайы кдстандыкден ел-причтен ер адам у™!11 Ю0 туйе..., байкдусызда елэтрсе - 50 туйе кун телейдг. Абайсызда, окдлстан елт1рЬ\ген юа ушш кун жок,..." Мунда жэне эдет-гурып хук^-ныц ертедеп улплер1 "К,асым ханньщ кдскд жолы", "Ес1м хан-ныц есй жолы", "Жегп жаррылардагыдай" адамдарды белектеу жок,. Енд1 султан, к,ожа, молдалар ушш де, кдрапайым шаруа ушш де кун мелшер1 б ¡рдей болды, "ак, суйектер" ушш 7 есе кун телеу жок,.
Кдрамола ережесшдеп ерекше назар аударатын маселе - ол мал дауы, урлык, Кдзак, кррамында ец жеккершшт жэне жий болып туратын кдллмыс-урлык, ед1. Бул учылмыстьщ багышталган об-ьегата - елдщ непзп кункерю коз1 мал болатын. 37 бапта урлык, ушш мул!ктж жауапкернилж мынадай анык,талран: урлык, жасагандар - ор61р мал басына "мойнына крсак, кетше т1ркеу", "кднды ат" жэне билж ат айып толеу керек едг. Сонда урылар урлаиган малдьщ устшен торт есе кдлъш кдйтаруы керек болып тур жэне 60 рет дуре согылады да, 1 айга абак,тыга жабылады. Бурынгы кдзак, адет-гурыпында абак,тыга жабу болмагандык,тан, кеппплжтщ санасында абак,тыга жабу вте кдтал жэне крркдл-ныпгты жаза болтан ед1.
Сонымен б1рге Ережеде урлык,тьщ квалификациялык, белплер! анык,талган. Жогарыда айтылган 37, 38 баптардагы урлык, жай, аса кеп молшерде емес болса, 41 бапта жиырма жэне одан да кеп ат урлагандарга, кеп мелшерде урлаган туршде жауапкеришик кдтая тускен. Эр урланган ат ушш ерб1р урыдан кднды ат, бшйк ат жэне уш тогаз айып алынатын болды. ¥рлык,ты уй, кулып бузып немесе тжелей кдстандык, оймен жасагандар, бхр тогыздан уш тогызга дейш айып толсйд! деп жазылган 59 бапта. Бул да К,арамола ережесшщ езгешелнтн курайтын Абай енпзген жацалык,тьщ
Ережеш салмак,тай тусетш 61 бап айыпты урымен кдтар оньщ сергктерше де жуктедд. ¥рыныц сер1ктер1 былай анык,талтан: 1) урыга ат беруннлер; 2) урлыкда б1рге барып не баскдша кемектескендер; 3) урланган малды жасыргандар; 4) урлык,ты б1ле турып жасыргандар. Сонымен кдтар Абай урлык,ты жазалауды рана ойламай оныц алдын алу шараларын да беиткен. ¥рылардьщ бэр1 белпленш, ягни аты-жеш аталып, тетенше съезде курмеги, сешмд1 адамдарра кешлге бер!лу] ке-
рек деп шепллдг Кегплд1кке алатындар: сайланбалы ел басшы-лары, ауыл ак,сак^лдары жене К£1зметгеп адамдар болды. К,арамола ережесшщ 27 бабы езшс айрыкди назар аудартады. Оныц ce6e6i: "Epi эйелш немесе эйел ерш олт^рсе, оган кун теленбейдГ - деген нормада. Бул улкен к/гге екеш сезаз. Архив-тен алынган орысша жоне татарша тглде араб эрштер1мен жазылган нускдда да осылай жазылган. Солай бола турса да бул тужырым к/гге деп ойлаймыз. "Судыц да сурауы бар" кргамда булай болуы мумкш емес, мумкш болтан кез1 де жок,. Эдет-гурып зандары бойынша егер epi эйелш елирсе, оныц туыскдн-дарына кун телеген, егер эйел! epiii OATipce, онда gaím жазасына кес1лген, тек куйеу жак, Kemipce гана кун теленген. (Жетп Жаргыда да, 1824 жылгы эдет-Fypbin жинагында да, жэне поручик Айтов рапортында да (1846 ж.) осындай болтан).
Адам BMipiH ете жогары багалаган зиялы ойшыл Абай К,унанбаев, оныц устше эйел азаматтардыц кргамдагы oMipi мен жагдайына улкен ¡лтипатпсн кдраган Абай булай жазуы мумкш емес. Оныц буюл oMipi, к-эрекет), Ke3K,apac-niKipi - з орлы к, зомбылыКу эд1летазд1кке к.арсы турган. Абай адам елт!ру кдалмысы турмак, осы ережеде cyFa Kerin бара жаткдндарга, орт кезшде, боран яки суык,та жаие т.т. кемек корсетпегендер жауапк^ тартылып, бас тогыз айыпкд тускен (35 бап). Сон-дык,тан бул к,ателжт1 cipe, Kemipin жазутаы немесе аудармашы-лардан кеткен сиякды.
Ережешц ен бойынан б]ртутас Абайга тэн ÍArepiini\ гуман-дык, кргамдык, дамудыц кез1 болып табылатын тгарлер мен мо-ральд1к жауапкершииктщ улкен тулгасы ацгарылады.
К,арамола ережес1 олЬпздщ ом1ршде аса кунды хук,ык,тык, тарихи ескерткни. Халк^ымыздын; басынан еткен кдын да кцлы заманныц Kyerepi, дауласушылар мен таласкдндар ушш шын-дыкда жету куралы, билер мен сот жуйес1 уттн даналык, пен бШм булаты, тыгырык,тан шыгарар жол, кдлыц кепшшк к,ауым ymiii бостандык,тары мен хухд>гк,тарын, дуние-мулкш, ар-ожданын крргаушы кужат-зац.
Диссертацияда хальщаралык, тетенше съезде кдбылданган Шубарагаш ережелер1 де талдаута туседь Мунда б1рдеи айтаты-нымыз "халыкдралык," деген угымныц e3i шартгы атау. Тарихи кужаттарда осылай аталып кеткен соц 6Í3 осы атауды жен
корд1к. Ещ алпауыттай мемлекет Ресей мен К^ггайдыц к,ол астына белшш кеткен бip кдзак, халк^шыц озара даулары ха-лыкдралык, тетенше съездерде кдралган. Шубарагаш ережелер! 1894 жылгы жене 1908 жылгы осындай съездерде жазылган 45 жэне 46 баптан туратын ережелер. Сонымен б1рге жумыста Абакум жэне К,апщар ережелер1 де талк^гланады. Бул ережелер-ге салыстырмалы талдау жасалып, эдет-рурып хук^шыц непзп институттарынын, реттелу ерекшелжгерше туснйктеме берьчдь
К,орытындыда зерттеу барысында туындаган нэтижелер мен тужырымдар жазылды.
Диссертацияньщ нег1зг1 мазмуны мынандай гылыми макдла-ларда жарык, керд1:
1. К,азак,стандагы 1867-68 жылдаръшдагы реформалар жэне би-лер соты. Вопросы развития государства и права в условиях становления рыночных отношений. Алматы, 1994 г., 0,6 б.т.
2. Билердщ тотенше съезш шак^ру жэне оньщ курамы. К,Р ¥РА Хабарлары. 1994. N 4, 0,5 б.т.
3. Абай - дана зацгер, од 1л би. Казгос ИНТИ. Алматы.1995.1 б.т.
Ш.А. АНДАБЕКОВ. Чрезвычайные съезды биев: их организация и судебные функции
Диссертация посвящена исследованию деятельности чрезвычайных съездов биев - важнейшего политического и правового института казахского полукочевого общества второй половины XIX и начала XX веков.
Чрезвычайные съезды биев, являясь высшей судебной инстанцией, несмотря на свою подконтрольность царской администрации, проявили в заметной степени самостоятельность и независимость от имперской политики России. Диссертант на основе архивных документов впервые определяет состав чрезвычайного съезда биев, порядок его созыва, основные принципы судопроизводства.
Чрезвычайные съезды биев занимают важное место в политической системе казахского общества в связи с отправлением правосудия и осуществлением правотворческой деятельности. Ереже - писанные нормы обычного права - составлялись на чрезвычайных съездах при участии известнейших биев, знатоков народных обычаев. Они отражали особенности обычного права казахов, вызванные политическими и экономическими изменениями общественного строя в XIX веке.
В работе дана правовая характеристика наиболее крупных Ереже - "Карамола", "Шубарагаш", "Абакум", "Кашкар". Определены также причины, которые привели к упадку авторитета биев-судей.
Sh. Andabekov. Extraordinary congress of judges (biyes): organization of theirs and judicial functions.
The thesis is devoted to investigating the work of extraordinary congress of judges (biyes) are the most important political and law institution of the kazakh semi-nomadic society dating to the second half of XIX and the bedinning of XX ages.
Extraordinary congresses of judges (biyes) being the highest judicial instance despite they were under the control of tsarist administration displayed to a noticiable extent self-dependence and independence of Russian imperial policy.
The author of the thesis on the base of archives documents defines for the first time staff of extraordinary congress of judges (biyes), the order of its convocation, the principles of legal procedure.
Extraordinary congresses of judges (biyes) had important place in political system of kazakh society in connection with administering justice and implementing law creative activity.
Erezhe are written regulations of common law were composed in extraordinary congresses with participation of the most well known judges (biyes), experts of people tradition. They reflected peculiarites of kazakh common law were aroused by political and economical changes of social system in XIX age.
There is law characterization of the major Erezhe at the work such as "Karamola", "Shuboragash", "Abakum", "Kashkar". At also defines reasons, wnich coused the decline of judges (biyes) prestige.
