АВТОРЕФЕРАТ ДИССЕРТАЦИИ по праву и юриспруденции на тему «Развитие общеземского права Беларуси в XV-XVI столетиях»
¡г
і
БЕЛАРУСКІ ДЗЯРЖАУНЫ УН1ВЕРС1ТЭТ УДК 340 (476 ) ( 091 ) (043.3) На правах рукапісу
ДОУНАР Таісія Іванауна
РЛЗВЩЦЁ АГУЛЬНАЗЕМСКАГА ПРАВА БЕЛАРУСІ У XV-XVI СТАГОДДЗЯХ
Споцыяльнасць 12.00.01. — тэорыя права I дзяржавы; гісторьія права і дзяржавы; ЇІсторьія лал!тычных і прававых вучэння?
АУТАРЭФЕРАТ
дысертацы! на атрыманне навукован ступені доктара юрыдычных навук
МІНСК -1997
Дьісертацмя вьїканана на кафедрьі тзорьіі і гісторьіі дзяржавьі і права юридьічнага факультзта Беларускага дзяржаунага універсітзта
Навуковьі кансультант
доктар юридичних навук, прафесар Юхо І.Л.
Афіцьійньїя апаненгьі:
Член-карзспандзнт Акадзміі прзвавьіх навук Украіньї, доктар юрьідьічньїх навук, прафесар Скакун О.Ф.,
доктар юрьідьічньїх навук, прафесар Сокал С.Ф.,
доктар гістарьічньїх навук, прафесар Вішнеускі А.Ф.,
Апаніруючая арганізацьія - Інститут філасофіі і права Нациянальнай ' Акадзміі навук Беларусі
Абарона адбудзецца « » лістапада 1997 г. у 14 гадзін на паседжанні
Савета па абароне дьісертацьій Д 02.01,01 Беларускага дзяржаУнага універсітзта па адрасу: 220050 г. Мінск, праспект Ф.Скарьіньї, 4, галовим корпус Белдзяржуніверсітзта, аудьіторьія 206.
З дьісертацняй можна азнабміцца у бібліятзцьі Белдзяржуніверсітзта
АУтарзфррат разасланн « » кастрьічніка 1997 года
Вучоньї сакратар Савета /> /'”
па абароне дьісертацьій /р *
кандидат юридичних навук, дацзнт//¿/1 М.К.Казлоу
АГУЛЬНАЯ ХАРАКТАРЫСТЫКА РАБОТЫ
Актуальнасаь тэмы. Кожны еурапейскі народ мае уласную распрацаваную гісторьію, якая увесь час удакладняецца і супастауляецца у рэчышчы агульнаеурапейскага гістарьічнага працэсу, аднак для беларусау доугі час ¡снааала нейкае выключэнне. Абагульняючыя працы па псторьіі Еуропы, у тым ліку і па гісторьіі права амаль не згадваюць пра Беларусь, або утрьімліваюць скажоныя факты і палажзнні.
Вывучзнне прававой спадчыны беларускага народа з'яуляецца важнай задачай гісторьїка-прававой мавукі. Помнікі права адлюстроуваюць у сабе палітьїка-зкаиамічнае становішча той ці іншай дзяржавы, структуру грамадства, правы і абавязкі усіх пластоу насельиіцтва і шмат іншае. Яны з’яуляюцца найбольш дакладньїмі і надзейньїмі крьініцамі ведау аб узроуні прававой культуры. У іх знаходзяць адлюстраванне філасофскія, палітьїка-прававьія погляды грамадства, яго культура і быт. Менавіта у помміках права, напісаньїх на старажытнай беларускай мове, адлюстраваиы ход гістарьічнага разаіцця права ад простых формау прававых актау да больш складаных, сістзматьізаваньїх і характэрныя для яго тзидзнцьіі, таму мы і маем магчымасць , ацаніць узровень развіцця нацыянальнага права і параунаць яго з правам іншьіх краін і народа/.
Пьітанні прававой гісторьіі доугі час амаль не падвяргаліся навуковай распрацоуцы, не перадрукоуваліся шматлікія помнікі права. У сувязі з гзтым існавалі і існуюць шматлікія прабелы у ей, асабліва гэта тычыцца праблемы развіцця прававой навукі, фарміраванмя заканадауства, звалюцьіі асобных інстьітутау і галін права. У сучасньї перыяд стаиовішча гісторьіі права амаль парадаксальнае, бо маючы багацейшую прававую спадчыну, з аднаго боку, неабходнасць яе навуковай распрацоукі ніхто не аспрэчвае, а з другога боку, навуковыя даследаванні амаль не вядуцца. Тэты парадокс ускладняецца тым, што у іншьіх краінах (асабліва у суседніх, чыя гісторьія непасрздна звязана з гісторьіяй Веларусі) даследаванні праводзяцца і працэс гэты у апошнія гады актьівізуецца, аб чым сведчаць навуковыя публікацьіі і абароненыя дьісертацьіі.
Неабходнасць мець сваю аб'ектыуную гісторьію асабліва стала патрзбнай у наш час, калі Беларусь стала на шлях станаулення сапрауды суверзннай і незалежна« дзяржавы. У 1989 г перавыдаецца Статут 1588 г., які не перавыдавауся з XIX ст. Гэта знцыклапедычнае выданне, якое уключае пераклад, шматлікія артыкулы па гісторьіі дзяржавы і права і кзментарьіі да прававых нормау, стала ладстаеай для актьівізацьіі распрацоукі шматлікіх пытанняу прзвавой гісторьіі Веларусі. У гэты перыяд друкуюцца кнігі прэф. Юхо І.А., па агульных пьпганнях гісторьіі дзяржавы і права Беларусі, у иавуковых публікацьіях А.Ф.ВІшнеускага,
А.П.Грьіцкевіча, З.Ю.Капысскага, В М.Конана, С.А.Падокшына, С.Ф.Сокала і іншьіх беларускіх вучоных-правазнауцау, псторыкау, філосафау у кантэксту разгпяду агульных пстарычных пытанняу дзяржавы і права закранаецца шэраг пытанняу прававой гісторьіі. Аднак ужо дауно узнікла настойлівая меабходнасць не столькі разгляду і даследавання асобных праблем, колькі стварэння сапрауднай гісторьїка-прававой навуковай школы з мзтай ласлядоунага, усеахопнага вывумэння гісторьіі і прававой культуры беларускага народа. Адначасова узнікла задача узгаднення гісторьіі Беларусі з сусветнай і еурапейскай гісторьіяй, а таксама з гісторьіяй суседніх народау, якая зараз таксама пераглядаецца. На падставе гзтага можна будзе напісаць так патрэбныя падручнікі па гісторьіі дзяржавы і права а таксама весці далейшыя навуковыя распрацоукі.
У апошнія гады узнікла не толькі неабходнасць пераасэнсавання сваей гісторьіі, але і - магчымасць ліквідацьіі шматлікіх "белых плямау" і далейшага развіцця нацьіянальна-гістарьічнай канцзпцьіі уласнай гісторьіі.
Актуальнасць тэмы вызначаецца і тым, што, нягледзячы на пэуныя дасягненні апошніх гадоу па вывучэнню прававой гісторьіі Беларусі, у ей існуюць значныя прабелы, захоуваецца дьіскусійнасць у трактоуцы агульнатэарэтычных пытанняу права і канкрэтна пстарычных праблем яго развіцця.
Сувязь работы з буйньїмі навуковьімі поагоамамі. тзмамі. Тэма дьісертацьіі распрацоувалася у кантэксту навукова-даследчай праграмьі «Тэарэтычныя праблемы фарміравання і функцьіяніравання прававой дзяржавы» юрыдычнага факультэта Белдзяржауніверсітзта.
Мэты і задачы даследавання. Мата даследавання заключаецца у раскрьіцці эвалюцьй асноуных інстьітутау права феадальнай Беларусі ХУ-ХУ І стагоддзяу, вьіяуленні тэндэнцый іх развіцця і ліквідацьіі прабелау у гісторьїка-праваеой наауцы адносна грамадзянскага і крьімінальнага права. У адпаведнасці з мзтай даследавання пастаулены наступныя задачы:
— з пазіцьій дасягненняу сумаснай гісторьїка-прававой навукі тзорьіі права прааналізаваць погляды вучоных ла лраблеме крьшіц права феадальнай Беларусі; вылучыць асноуныя і дапаможныя крьініцьі права, іх суадносіньї і памер запазьічанасці іншаземнага права адносна фамадзянскіх і крьімінальньїх праваадносін;
— прааналізваць прычыны і вьіявіць тзндзнцьіі звалюцьіі агульназемскага права у прьівілейньї і статутавы перыяд;
— вьіявіць падставы акгьівізацьіі праватворчасці у ХУІ ст., паказаць адметнасць кадьіфікацьійнага працзсу і тэндэнцыю зараджэння галіновай структуры права;
— у гісторьїка-прававьім аспекце паказаць працэс развіцця і прьістасавання сярэдневяковых феадальных прававых формау да новых буржуазных праваадносін
з
на прыкладзе звалюцьіі такога важнейшага інстьітута права, якім з’яуляецца інстьітуг уласнасці;
— пры раскрьіцці сутнасці і вьіяуленні заканамернасцяу у развіцці залогавых, абавязацельных і спадчынных праваадносін запоуніць прабел у гісторьіі права адносна агульных тэарэтыка-прававых палажэнняу, а таксама адносна развіцця асобных прававых інстьітутау;
— вьіявіць і паказаць на падставв параунальнага аналізу крьімінальньїх нормау ХУ-ХУ1 стагоддзяу характерный рысы, узровень і тзндзнцьіі развіцця крьімінальнага права;
— паказаць узаемны уплыу і узаемазалежнасць у развіцці прававой культуры феадальнай Беларусі і агульнаеурапейскай прававой культуры;
— зрабіць агульны вывад аб характэрных рысах, заканамернасцях і асноуных тзндэнцыях у развіцці права, адзмачыць дасягненні прававой навукі і практьжі Беларусі феадальнага перыяду.
Метадалагічная і тэаоэтычная база даследавання. Методыка распрацоукі тэмы дьісертацьіі уключала у сабо агульнанавуковыя і спецыяльныя метады даследавання, у тым ліку такія метады даследавання як дыялеетычны, гісторьїка-прававы, параунальна-прававы, аналітьіка-крьітьічньі,.а таксама сістзмньї.
Праблема дысертацыйнага даследавання патрабааала шматаспекгнасці ладыходу і выкарыстання літаратурьі па гістарьічньїм, п'сторыка-прававым,
сацьіяльна-зкан£.мічньім, філасофска-прававьім пытанням. Адносна
заканамернасцей і логікі развіцця права важнае значзнне мелі працы
A.М.Абрамовіча, С.С.Аляксеева, Э.Аннзрса, Г.Бермана, Р.Давіда, Н.М.Каркунова,
B.С.Нерсесянца, С.А.Падокшына і інш. Палажзнні і вывады дысертацьй грунтуюцца
на працах сучасных вучоных - спецьіялістау у галінв гісторьіі права (Ю.Бардаха,
В.Ф.Вішнеускага, Г.В.Дзербінай, С.А.Лазугка, С.Ф.Сокала, І.А.Юхо), а таксама лравазнауцау і гісторьїкау мінулагз перыяду (С.А. Бяршадскага, Г.В.Дземчанкі,
А.Ф.Кісцякоускага, І.І.Лаппо, Н.А.Максімзйкі, І.А.Маліноускага, К.А.Няволіна, У.І.Пічзтьі, Н.Д.Сяргіеускага, М.Ф.Уладзімірска-Буданава і інш).Важнав значзнне пры станауленні пазіцьіі аутара мелі працы беларускіх гісторьїкау; А,Г.Ґрьіцкевіча, М.І.Ермаловіча, З.Ю.Капыскага, ВАКруталевіча і інш. Прьі правядзенні параунальна-прававога аналізу нормау грамадзянскага і крьімінальнага права выкарыстаны важныя тэарэтычныя палажзнні прац сучасных вучоных-юрыстау: А.Баркова, Шарціновіч, І.Цішкввіча, В.Чьігіра і інш.
Павуковая навізна атоыманых вьінікау закпючаецца у тым, што упершыню у беларускай гісторьїка-прававой навуцы праведзена комплекснеє даследаванне звалюцьіі агульназемскага грамадзянскага і крьімінальнага права ХУ-ХУІ стагоддзяу, у вьініку якога:
1 ) ліквідаваньї істотньї прабел у гісторьіі дзяжавы і права Беларусі;
2) на падставе дакументальна-лрававога матэрыялу феадальнага перыяду і новых дасягненмяу гісторьїка-лрававой навукі прааналізаваньї, абагульнены і класіфікаваньї крьініцьі грамадзянскага і крьімінальнага права, выяулены тзндзнцьіі іх развіцця з улікам дактрынальных і субсідьіярньїх крьініц;
31 на падставе аналіза вывадау вучоньїх-папярзднікау (правазнауцау, гісторьїкау, філосафау), заканадауства і судовых дакументау Х\/-Х\/І стст. выяулены і лакаэаны узаемазалежныя тзндзнцьіі у развіцці права і сацьіяльна-зканамічньїх працзсау у феадальным грамадстве;
4) у працэсе комплекснага даследавання прававой культуры феадальнага грамадства упершыню вызначаны фактары, якія характзрызуюць спецьіфіку і тзндзнцьіі у развіцці асобных інстьгтутау грамадзянскага права (рзчавага, абавязацельственнага, спадчыннага і інш.), а таксама наказана адметнасць кадьіфікацьійнага працзсу у Вялікім. княстве Літоускім у XVI ст. і тэндэмцыя зараджзння галіновай струетуры права;
5) з улікам дасягненняу сучаснай навукі крьімінальнага права і супастауленнем іх з прававым вопытам вучоных дарэвалюцыйнага перыяду прааналізаваньї у паступальным развіцці нормы крьімінальнага права XV - XVI стст., у вьініку чаго выяулены заканамернасці і тэндэнцьн у звалюцьіі крьімінальнага права, адзначаны яго узровень, асаблівасці, прагрзсіуньїя рысы гістарьічна-прававое значэнне;
6) у рабоце паказана узаемасувязь генезіса асноуных інстьітутау права феадальнай Беларусі з агульнаеурапейскім працэсам развіцця і сістзматьізацьіі права, ияо адчыняе прастору для фарміравання асобных накірункау развіцця гісторьжа-прававой навукі і садзейнічае інтзграцьіі, увядзенню гісторьіі права Беларусі у агульнаеурапейскую прававую гісторьію;
7.) палажзнні і вывады дьісертацьіі ствараюць навуковыя падставы для актьівізацьіі навукоаых даследаванняу, далейшай распрацоукі тзарзтыка-прававых пытанняу, у тым ліку адносна іншьіх галін права і адносна важнай праблемы гісторьіі правапрымяняльнай дзейнасці, а таксама яны маюць значны практычны інтарзс у сучасных умовах пры правядзенні рзформы грамадзянскага і крьімінальнага права у Рзспубліцьі Беларусь.
Навукова-поактычная іжанамічная значнасиь атрыманых еьінікау.
Атрыманыя у ходзе наауковага даследавання вьтікі могуць быць выкарыстаны; а) у далейшых даследаваннях праблем гісторьіі права Беларусі; б) пры распрацоуцы канцзпцьіі звалюцьіі права феадальнай Беларусі, а таксама у справе вызначэння належнага месца гісторьіі Беларусі у еурапейскай і сусветнай гісторьіі; в) у вучэбным працэсе пры вьікладанні юрыдычных дьюціплін, падрыхтоуцы праграм, падручнікау,
навучальных дапаможнікауі; г) пры распрацоуцы спецкурса па параунальнай гісторьіі права; д) для напісання абагульняючых прац.у тьім ліку і падручніка, па гісторьіі дзяржаеы і права Беларусі.
Ддносна зканамічнай значнасці атрыманых вьінікау трзба сказаць, што нягледзячы на тое, luto дысертацыя з'яуляецца гісторьїка-прававьім даследаваннем, ад якога нельга чакаць неадкладнай зканамічнай аддачы, яна уносіць пзуны уклад у падрыхтоуку высокаадукаваных, гістарьічна свядомых юрыстау, па якіх будуць судзіць аб Беларусі пры міжнародньїм супрацоуніцтве.
Асноуньія палажзнні дьісертаиьіі. якія выносяииа на абаоону:
1. Супастаулемне пазіцьій вучоных па праблеме крьініц права паказвае, luto часцей за усё яна разглядалася пад уплывам агульных поглядау вучоных на гісторьію Беларусі, часам аднабакова і супярзчліва. У асноуным вучоныя давалі агульную характарыстыку заканадаучых крьініц.
Амаль да сярздзіньї XYI ст. звычаёвае права старажытных беларускіх дзяржау-княствау было асноунай крьініцай права, што і найшло адлюстраванне у прьівілеях, Судзебніку 1468 г. і першым Статуца 1529 г. Пазней назіраецца тэндэнцыя павелічзння ролі заканадаучых і дактрынальных крьініц. Заканадауца пачынае актыуна выкарыстоуваць кананічнае, царкоунае, рымскае, магдэбургскае права, якія разам са звычаёвым правам маюць характар дапаможных (субсідьіярньїх) крьініц права. Характар і памер запазьічанасці іншаземнага права адносна тых ці іншьіх прававых інстьітутау быу розным, але нават Статут 1588 г., які у больш значнай ступені адчуу гзты уплыу, грунтавауся у асноуным на уласным заканатворчым вопыце і практыцы правапрымяняльнай дзейнасці.
2. Грамадзянскае права феадальнай Беларусі, у даследаванні якога існує найбольш прабелау, развівалася пад уплывам агульных сацьіяльна-зканамічньїх пераутварзнняу сярэдневяковага перыяду. Саслоу'в шляхты, яков фарміруецца у XY-XYI стагоддзях, імкнецца да паляпшэння палітьїка-зканамічнага становішча, у тым ліку і да замацавання права уласнасці на зямлю. Паступовав уключэнне нерухомай маемасці у тааараабарот служыла падставай для развіцця грамадзянскіх праваадносін.
3. Актыумае развіцце рэчавага права у XYI ст. праяулялася у заканамернай тэндэнцьй афармлення інстьітута уласнасці, хаця доугі час існавала шмат правамоцтвау на адзін і той жа аб’ект права і у адным паняцці уласнасці часам аб’ядноуваліся рэчавыя правы і абавязацельныя патрабаванні.
4. Прыстасоуванне феадальнага фамадства да новых буржуазных праваадносін асабліва выяуляецца на лрыкладзе звалюцьіі такіх асноуных інстьггутау грагладзянскага права, як права уласнасці і дагаворнае права.
5. Працэс разаіцця грамадзянскіх праваадносін, удакладненне суб’ектау права і іх правамоцтвау актьівізуецца у сярздзіне ХУІ ст. У тэты перыяд не толькі актыуна развіваецца рзчавае права і яго разнавіднасці (залог, сервітутьі), але у асобныя падгаліньї права вьшучаецца абавязацельнае і спадчыннае права, афармлякзцца іншьія прававыя інстьітутьі (вена, апека і інш), прычым тэты працэс праходзіць у межах складвання агульназемскага права.
6. З сярздзіньї Х'і І ст. усе больш праяуляецца тзндэнцыя прыярытэту
заканадаучай рзгламентацьіі усіх праваадносін, прычым павялічваецца перавага свецкай рзгламентацьіі сямейна-маёмас ных праваадносін над царкоунай.
Заканадауца пачынае умешвацца нават у асабістьія шлюбна-сямейныя адносіньї. Фармальнаму боку праваадносін надаецца усё большае значзнне.
7. На крьімінальнае права найменш уздзейнічалі ¡ншаземныя прававыя
крьініцьі, аднак і у ім назіраецца тзндэнцыя выкарыстання дасягненняу еуралейскай прававой навукі. Статут 1588 г. ахоплівау рэгламентацыяй амаль усе пьітанні, што тьічьіліся праблемы злачынства і пакарання. Нягледзячы на галоуную мату
крьімінальнага закону - забеспячзнне феадальнага правапарадку, ён адлюстравау у сабе самыя прагрзсіуньїя прававыя прынцыпы (вяршэнства закона, індьівідуалізацьію адказнасці, гуманізм, справядлівасць, прэзумпцыю невінаватасці і інш.), што сведчыла аб вьісокім узроуні развіцця кримінальная права і зараджзнні новай правасвядомасці.
8. Права феадальнай Беларусі развівалася у рэчышчы звалюцьіі
агульнаеурапейскай прававой сістзмьі, з выкарыстаннем дасягненняу уласнай прававой навукі, еьінікам гэтага працэсу стала стварзнне дасканалых зборау
законау - Статутау 1529, 1566 і 1588 гадоу, апошні з якіх дзейнічау амаль да
сярздзіньї XIX ст. і служыу узорам кадьіфікацьіі заканадауства у іншьіх краінах.
Асабістьі уклад саіскальніка. Дысертацыйная работа выканана асабіста аутарам. Вьінікі даследавання атрыманы аутарам самастойна.
Апрабаиыя вьінікау дьісестаиьіі. Палажзнні і вьінікі даследавання абмяркоуваліся на паседжаннях кафедры тзорьіі і гісторьіі дзяржавы і права. Яны найшлі адлюстраванне у выступлениях на навуковых і навукова-практычных рзспубліканскіх і міжнародньїх канферэнцыях у г.Гомелі (1993 г.), г.Навагрудку (1995 г.), г. Вільнюсе (1994 г.), г.Гродне (1996, 1997 гг.), г.Мінску (1988, 1989, 1993, 1994, 1995, 1997 гг.). Матэрыялы дьісертацьіі выкарыстоуваюцца у выкладчыцкай дзейнасці. .
Аутар прыняла удзел у перавьіданні Статута 1588 г.: напісаньї шзраг артыкулау, зроблены пераклад артыкулау УІІ-ХІУ раздзелау і напісаньї да іх каментарьіі.
Апублінаванасиь вынЫау. Асноуныя палажзнні дьісертацьіі знайшлі
адлюстраванне у публікацьіях аутара: манаграфіі, навучальных дапаможніках, звыш 50 артыкулах у навуковых часопісах, энцыклапедычных виданнях і зборніках, а таксама тззісах дакладау на навуковых канферэнцыях.
Структура і аб'ём дьісеотаиьіі. Дысертацыя складаецца з уводзін,
агульнай характарьістьікі работы, трох глау, вывадау І спіса выкарыстанай літератури (314 найменняу). Тзма дьісертацьіі выкладзена на 207 аркушах.
У першай главе "Крьініцьі права* даецца агляд гісторьіяграфіі па праблеме крьініц права феадальнай Беларусі, на падставе аналізу поглядау вучоных і прававога матзрыялу характзрызуюцца крьініцьі агульназемскага права, перш за усе адносна грамадзянскага і крьімінальнага права.
Вучоныя, якія даследавалі гісторьію беларускага народа, а тьім больш гісторьію дзяржавы і права, закраналі питанні крьініц права. Аднак часцей за усе тэта адбывалася у выглядзе уламінання аб Статутах. Агульныя адносіньї да гісторьіі Беларусі уплпвалі на погляди вучоных на гзту праблему. Большасць польскіх вучоных не прызнавала самастойнасці гісторьіі беларускага народа, лічила галоунай крьініцай права Вялікага княства Літоускага польскае ці рымскае права, або нават права пауночных народау. Так, В. Мацееускі, які развіу і удасканаліу параунальны метад вывучзння гісторьіі права славянскіх народау, атаясамлівау права ВКЛ з польскім правам. С. Кутшэба , які унес значны уклад у развіцце прававых крьініц, таксама не зауважау беларускага народа. Характэрным недахопам даследаванняу польскіх вучоных XIX - пачатку XX стагоддзяу было імкненне даказаць палітьічную адсталасць беларускага, украінскага, літоускага народау і запазычанасць імі у Полыичы палітичньїх устаноу і інстьітутау.
Пазней гэтыя памылковыя і тэндэнцыйныя погляды вьізвалі крытыку шматлікіх вучоных (С.Ліндз, І.Даніловіча, І.Ракавецкага і інш.). Так, І.Б.Ракавецкі слушна зауважыу, што падабенства нормау славянскага права з правам інших народау вьінікае не з запазьічанасці іншаземнага права, а з аднолькавасці умоу жыцця. .
Расійскія вучоныя XIX ст. падтрьімлівалі Ідзю адзінства славянскага права, аднак у процілегласць польскім даследчыкам даказвалі, што права Вялікага княства Літоускага з'яуляецца не польскім, а рускім правам. (Ф.І. Леантовіч, М.Ф. Уладзімірскі-Буданау, М.Н. Ясінскі і інш.) Вучоныя Кіеускай школы гісторьіі права унеслі значны уклад у распрацоуку праблемы крьініц права. Адзін з буйнейших яе прадстаунікоу М.Ф. Уладзімірскі-Буданау апублікавау шматлікія прававыя акты, на падставе іх аналізу характарызавау развіцце асобных прававых ¡нстытутау, паклау пачатак навуковай распрацоуцы гарадскога права. Закраналі асобныя питанні прававой гісторьіі Г.В. Дземчанка, М.В. Доунар-Запольскі,
Н А. Максімейка, І.А. Маліноускі, В.Ф. Таранаускі, М.Н. Ясінскі і інш. Непасрэдна характарыстыцы асобных крьініц права была прысвечана лраца М.Н. Ясінскага 'Уставные грамоты Литовско-Русского государства' (Кіеу, 1889 г.), а таксама праца
Н.А.Максімейкі "Источники уголовных законов Литовского Статута" (Кіеу, 1894 г.),
’/ ,
аднак яны толькі характарьізавалі асобныя крьініцьі права і не усе іх погляды можна падтрымаць, а іх погляды адносна запазычання іншаземнага права дасыць супярзчлівьія. . . '
Значнае развіцце асобныя аспекты праблемы атрьімалі у лраца> прадстаунікоу псторыка-юрыдычнай школы (С.А. Бяршадскага, I I. Лалло, М.К. Любаускага і інш.). Асаблівае месца сярод іх займає кніга 1.1. Лаппо ‘Литовский Статут 1588 г." (Т. 1-2, Каунас, 1934, 1938 гг.), у якой даецца падрабязны гісторьїка-прававы аналіз статутавага заканадауства. Тэарэтычныя пазіцьіі гэтых вучоны> грунтаваліся на-эвалюцыйным развіцці дзяржавы і права, на усеагульнасці законау паслядоунасці і пастуловасці развіцця. Адносна характеру і ступені уплыву ¡ншаземных прававых крьініц думкі іх бьші розныя, аднак большасць з іх таксама не гаварыла аб асобнасці гісторьіі беларусау. Толькі у канцы XIX стагоддзя вучоныя пачынаюць звяртаць увагу на гісторьію беларускага народа, адметнасць ягс прававой спадчыны. Першьімі у гзтьім накірунку бьілі працы О.В. Турчьіновіча і М.О. Каяловіча, пазней шматлікія артыкулы А.П. Сапунова, працы М.В. Доунар-Запольскага, У.І. Пічзтьі і інш. Пры разглядзе агульных пытанняу гісторьіі, асабліва адносна сацьіяльна-зканамічнага становішча насельніцтва, яны неабходна закраналі прававыя крьініцьі, аднак часцей за усе абмяжоуваліся сласьілкамі на асобныя ломнікі права.
' У паслякастрьічніцкі перыяд феадальнае права амаль не падвяргалася навукоаай распрацоуцы, аднак вучоныя пры даследванні асобных гістарьічньш праблем спасьілаліся на помнікі права, аналізавалі іх асобныя нормы, падкрзслівалі важнасць і адметнасць прававой культуры Беларусі (С. Барысенак, В.Т. Пашута, А. Бурдзейка, В. Друшчыц, Д.Л. Пахілевіч і інш.). Толькі у канцы 80-х - пачатку 90-» гадоу пьітанні прававой спадчыны пачынаюць усе часцей закранаць беларускія гісторьікі і філосафьі (А.П. Грьіцкевіч, З.Ю. Капьіскі, В.М. Конан, С.А. Падокшын, М.Ф. Спірьідонау і інш.) Актыуна працуюць у гэтым накірунку гісторьїкі-правазнауцьі (А.Ф. Вішнеускі, С.Ф. Сокал, І.А. Юхо і інш.). Непасрэдна характарыстыцы асноуны> крьініц права прысвечана кніга І.А. Юхо ‘Крьініцьі беларуска-літоускага права" (Мн., 1991 г.), у якой асноуная увага звернута на заканадаучыя крьініцьі - прьівілеі і Статуты.
Праблемай статутавага заканадауства займаюцца літоускія вучоныя. Асабівае значэнне маюць працы С.А.Лазугкі,якія прысвечаны у асноуным Статуту 1529 года. Значны уклад у развіцце гісторьїка-прававой навукі унеслі польскія
вучоныя, і асабліва Ю.Бардах, які у шэрагу манаграфій прааналізавау крьініцьі права Вялікага княства Літоускага, выказау свае погляды адносна праблемы запазьічанасці прававых нормау і інстьітутау і інш. Заслугай яго з’яуляецца тое, што развіцце права ВКЛ ён разглядау у кантэксце звалюцьіі агульнаеурапейскай культуры, а Статуты лічьіу вьідатньїмі помнікамі права зпохі Адраджэння. Нягледзячы на пэуную распрацоуку праблемы крьініц права феадальнай Беларусі, даследванні не даюць цзласнага уяулення аб генззісе права, суадносінах галоуных і дапаможных крьініц права, асноуных тэндэнцыях у праватворчасці. Прабелы у навуцы, шматаспектнасць праблемы, супярзчлівасць поглядау вучоных, вызываюць неабходнасць далейшых намаганняу у яе даследаванні.
Вучоныя пагаджаюцца з тым, што першапачатковай крьініцай права у перыяд феадалізму быу звычай, аднак большасць з іх абьіходзіць пытанне, або стараецца не акцзнтаваць увагу на тым, што менавіта звычаёвае права старажытных 5еларускіх дзяржау-княствау (Полацкага, Навагрудскага, Берасцейскага, Турава-Пінскага і інш.) стала падставай фарміразання агульназемскага (агульнадзяржаунага) права ВКЛ. Звычай канкурыравау з законам і амаль да :ярздзіньі XVI ст. меу важнае значэнне, аб чым сведчыць заканадауства і судовая ірактьїка. Пераходная эпоха ад звычаевага права да новага, сістзматьізаванага ірава суправаджалася істотньїмі зменамі у правасвядомасці, у рззкім адыходзе ад :ярэдневяковага разумения сутнасці,- прынцыпау і зместу права, чаму садзейнічала ірававая навука.
У XV - XVI ст.ст. на падставе цзнтралізацьіі дзяржавы ідзе паэтапны працзс /ніфікацьіі права, працзс абмежавання партыкулярнай сістзмьі права і ^зарміравання агульназемскага заканадауства. На першым этапу абагульняецца і іерапрацоуваецца звычаевае права, якое на той час заставалася асноунай фьініцай права, што знайшло адлюстраванне у абласных і агульназемскіх фаматах ярьівілеймьі перыяд). На другім этапу абагульняецца уласны заканатворчы вопыт, глічваецца судова-адміністрацьійная пракгыка дзяржавы, а таксама іншаземньї ірававьі вопыт (статутавы перыяд). У гзты перыяд, які таксама падзяляуся на асобныя перыяды, назіраецца нарастаючая тэндэнцыя усеагульнасці і перавагі іісанага закону, вызначаецца мяжа паміж партикулярным правам і новим :істзматьізаваним заканадауствам, выяуляецца тэндэнцыя уздзеяння іаходнееурапейскай прававой культуры, чаму садзейнічала агульнасць (зіласофскай і палітьїка-прававой думкі і практика навучання правазнауцау у іурапейскіх універсітзтах.
Трэба адзначыць, што у еурапейскім сярэдневяковым праве яшчэ не рабілася хіроба юрыдычнай сістзматьізацьіі, якая б фунтавалася на агульних паняццях і іаслядоуна праведзеных принципах і якая б пераутварала права у ієрархічную
сістзму паняццяу, хаця пэунае размяшчзнне нормау у кананічньїм і рьімскім праве рабіла крок у гэтым накірунку. Заканадауца ВКЛ улічвау усе тэта і кадьіфікацьію заканадауства праводзіу на новых падставах і прынцыпах, адпаведна уласнаму разумению сутнасці, зместу і задач кадьіфікаванага закону. Прабелы у праве запауняліся субсідьіярньїмі крьініцамі: рьімскім правам, кананічньїм, царкоуным, магдзбургскім. Ддносна ролі звычаевага права як крьініцьі права увядзення у дзеянне Статута 15S8 г. вучоныя выказваюць розныя меркаванні. С.А. Бяршадскі, Ф.
І. Леантовіч высоуваюць яго на першае месца сярод субсідьіярньїх крьініц. У супрацьлегласць гэтаму H.A. Максімейка слушна лічьіць, што яны перабольшвалі ролю звычаевага права, прымяненне яго было дапушчальным толькі тады, калі на тэта прама спасылауся заканадауца. Удасканаленне статутавых нормау ішло праз пэунае запазычанне раманістьічньїх прааавых элемент ау, якія услрьімаліся непасрздна з рьімскіх крьініц, або часцей апасрздавана з магдзбургскага ці кананічнага права. Вучоныя-юрысты гласіравалі, каменціравалі і абагульнялі рымскае права, якоо назьівалі “служанкай кананічнага права”. Сістзматьізаванае права царквы (кананічиае) у адрознення ад рымскага права мела якасць арганічнага развіцця. Усе гзта добра ведалі і вьїкарьістоувалі кадьіфікатарьі ВКЛ (некаторые члены статутавых камісій мелі ступені дакгароу права),таму і не паклалі у аснову кадьіфікацьій класічную рымскую сістзму права, а вьіпрацавалі уласн^ю прававую сістзму.
Вучоныя разьіходзяцца у думках адносна пачатку, межау і шляхоу уплыву іишаземнага права. Так, 1.1. Лаппо адзначае значны рьімскі уплыу не толькі праз кананічиае і магдэбургскае права, але і з непасрэдных рьімскіх крьініц H.A. Максімейка гаворыць аб значним упливе творау В.Гроіцкага, і адзначае значную запазычанасць з нямецкага права адносна агульнай часткі крьімінальнага права, І. ДаніловІч прьіводзіць приклад шзрага інстьітутау, якія адчулі уплыу рымскага права праз Саксонскае Зярцала, I.A. Юхо лічьіць, што крьініцьі магдзбургскага права вьїкарьістоуваліся рэдка, В.В. Антановіч выказвае думку, што яни увогуле не прьімяняліся і г.д. Запазычанасць, вядома, мела месца, але гэта больш тычылася Статута 1588 г., хаця трэба мець на увазе, што, наприклад, Саксонскаму Зярцалу, якое на лрацягу стагоддзяу разглядалася у Еуропе як дапаможная крьшіца права, бьші уласцівьі пэуныя недахопы. Так, адносна кримінальная права у ім толькі згадвалася пра неабходную абарону, не давалася вызначзння саудзельніцтва, між тьім як у Статуце 1588 г. гзтия інститути бьілі ужо дастаткова распрацаваньїмі. Ііізраг супадаючих палажзнняу у кримінальним і грамадзянскім праве тлумачицца не столькі запазычаннем, колькі сведчаннем адзкватнасці прававога мислення заканадауцау адпаоедна узроуню прававога разаіцця. Для найбольш распрацаваных прававых інстьітутау не было неабходнасці у рзцзпцьіі права.
Адносна выкарыстання у якасці крьініцьі права расійскага заканадауства оьїказванні вучоных амаль аднолькавыя. Сярэднезякоеае права ВКЛ знаходзілася на больш вьісокім узроуні і аказала значны уппыу на развіцце права Расіі. Так. Статут 1588 г. служыу адной з галоуных лрававых крьініц лры падрыхтоуцы Саборнага Улажэння 1649 г. Даследчьікі расійскага заканадауства часта звярталіся да Статута з мэтай супастаулення або удакладнення тэарэтычных палажэнняу. Таксама і польскія вучоныя лічьілі Статут субсідьіярнай крьініцай лры кадьіфікацьіі заканадауства, якая дапамагала ліквідаваць заганы і недахопы польскага права і згадвалі пра яго выкарыстанне суддзямі.
На падставе гзтых разважанняу можна зрабіць вывад аб тым, и/то запазычанне іншаземнага права, як нармальны працэс узаемадзеяння лрававых сістзм, мела месца, аднак адносна пэуных нормау і ¡нстытутау яно было розным і у цэлым межы запазычання бьілі невялікімі. Як правіла, заканадауца брау толькі тое, чаго нельга было дабыць з уласных крьініц і перш за усе гэта тычылася формы закону, а не зместу. Запазычаныя нормы відазамяняліся, прьістасоуваліся да уласных патрэб. Дакладна нельга сказаць, што менавіта тая ці іншая норма узята непасрздна з іншаземньїх крьініц, а не са свайго звычаевага права, тым больш, што яно рознілася па мясцовасцях і пры трансфармацьіі у агульназемскае права цяжка вьіявіць канкрзтную крьініцу.
Глава II ‘Станауленне і развіцце грамадзянскага права Феадальнай Бепарусі* прысвечана эоалюцы асноуных інстьітутау грамадзянскага права.
Заканамерны працзс лераходу ад звычаевага права і лрававых традыцый да пісанага, адзінага для усей дзяржавы агульназемскага права (лрьівілейньї перыяд), а таксама лераходу да якасна новай сістзмьі выкладання прававога матэрыялу (статутавы перыяд) дакладна акрзсліу сферу маемасных праваадносін, садзейнічау выпрацоуцы агульнатзарзтычных палажэнняу грамадзянскага права. У Статутах мь( ужо знаходзім цэлыя раздзелы, якія амаль поунасцю прысвечаны грамадзянскаму праву і яго асобным інстьітутам. Так, чацверты раздзел Статута 1529г. утрьімлівае нормы сладчыннага и сямейнага права, пяты - апякунскага, дзевяты - залогааага. У Статутах 1566, 1588гг. з’яуляюцца новыя раздзелы, прысвечаныя спадчыннаму праву ("О тестаментех"), абавязацельнаму ("О записех и продажах") і інш. Некаторыя праваадносіньї знайшлі адлюстраванне у форме замацавання нормау-прынцыпау, што дазваляла вылучаць асноватворныя нормы і ¡нстыгуть» у пэуных раздзелах Статутау і закладвала падставы далейшага развіцця галіновай структуры права. Увогуле ж асновай сістзмьі феадальнага грамадзянскага права быу падзел яго на публічнае і прыватнае, прычым парушэнне прыватнага права мела настулствам абавязацельныя адносіньї, узнікненне, дзеянне і слыненне якіх рэгулявалася нормамі абазязацельнага права Менавіта пры вьіясненні суадносін і
межау дзеяння публічнага і прыватнага права можна умоуна падзяліць яго па галіновай прыкмеце.
У XVI ст. феадальнае права уздымаецца на новую якасную ступень, чаму садзейнічала актьівізацьія таварна-грашовых адносін, павелічзнне гандлевага капіталу, складванне адзінага дзяржаунага рынку і г.д. У першую чаргу тэта тычылася такіх інстьітутау грамадзянскага права як права уласнасці, залогавае, абавязацельнае, спадчыннае права. У. законе пачынаюць выразна выяуляцца асноуныя элементы грамадзянскіх праваадносін: аб’екты, суб'екты. іх правамоцтвы і абавязкі. Феадальная дзяржава не кожнага чалавека прызнавала суб’єктам права. Поуная праваздольнасць асобы мела на увазе не толькі наяунасць падданства дзяржавы, але і стан свабоды, у тым ліку і самастойнае становішча у сям'і. Некаторыя катзгорьіі асоб бьілі зусім пазбаулены правоу (перш за усе чзлядзь нявольная), або паступова пазбауляліся іх (людзі "простага стану"), або абмяжоуваліся у правах (жанчыны, незаконнанароджаныя і інш). Больш самастойньїмі суб’ектамі права бьілі сама дзяржава і царква (каталіцкая, праваслауиая і інш). Складныя узаемаадносіньї гэтых прававых суб'ектау перьіядамі прьіводзілі да абмежавання дзеяздольнасці той ці іншай царквы, асабліва у адносінах да нерухомасці.
Дзеяздольная асоба (заканадауца усведамляу гзта паняцце і устанаулівау яго залежнасць перш за усе ад пэунага узросту асобы) мела права звярнуцца у судовыя органы у выпадку парушення свайго прыватнага права. З мзтай ліквідацьіі няустойлівасці і нялзунасці у грамадзянскіх праваадносінах закон абмяжо>вау тзрмін, на працягу якога асоба мата патрабаваць абароны парушанага права. Так званая ‘земская даунасць” была накіравана не толькі на стабілізацьію маемасных адносін, якія паступальна развіваліся, але і на спыненне няустойлівьіх, нефармалізаваньїх адносін, што працягваліся па інерцьіі ці недагляду. Імкненне замацаваць фіксіраваньїя тзрміньї даунасці супадала з іншьімі тзнденцьіямі у сферы рэгулявання маемасных адносін, у тым ліку з тэндэнцыяй заканадаучага замацавання прыярытэту пісьмовьіх доказау у грамадзянска-прававых спрэчках. Закон рэгламентавау агульны тзрмін іскавай даунасці і скарочаныя тзрміньї, у некаторых выпадках дапускау прыпыненне цячэння даунаснага тзрміну, а таксама прадугледжвау перапынак даунасці, які не затрьімлівау далейшага яе цячэння, а знішчау значзнне папярздняга.
Найбольшую распрацованасць інстьітут іскавай даунасці атрымау у Статуце 1588г. Так, паутарыушы норму папярздніх Статутау аб непашьірзнні тзрміну іскавай даунасці на залог, єн дапоуніу, што і “долг позычаный" не мае земскай даунасці (р.\/И. арт.12.). Упершыню быу замацаваны тзрмін іскавай даунасці адносна выпатрабавання пасагу (р.Ч арт.4), пералічваліся вьіпадкі скарачзння тзрміну
“земскай даунасці" (р.VII, арт.10), больш увагі надавалася падставам прыпынення ходу ¡скавай даунасці (p.VII, арт.З; р.VII, арт.2) і інш. Такая значная увага заканадауцы адносна ¡нстытута іскавай даунасі была абумоулена інтзнсіуньїм зканамічньїм развіццем дзяржавы у другой палове XVI ст.
Важным для развіцця феадальнай дзяржавы было удакладненне узаемаадносін паміж суб'ектамі права адносна аб'ектау рэчавага права, колькасны пералік якіх быу невялікі. Галоунае месца у ім займав права уласнасці, якое з'являлася асновай усяго грамадзянскага права. Да яго прымыкала права на чужую рэч, якая знаходзілася ва уласнасці іншай асобы (сзрвітутьі), і якога нельга выключаць з сістзмьі рэчавага права, хоць яно адрознівалася ад права на чужую рэч і стаяла асобна. Характэрныя рысы і тзндзнцьіі развіцця рэчавага права найбольш выразна прасочваюцца на прыкладзе фарміравання ¡нстытута права уласнасці, адносна перыяду узнікнення якога існуюць розныя меркаванні. Ю. Бардах прьіводзіць найбольш пераканаучыя доказы адносна таго, што права уласнасці пачынае існаваць у пазнейшым сярэдневеччы, а як тзрмін - у XVI ст. Першапачаткова спосабам набыцця уласнасці быу захоп, чаму спрыяла няпэунасць граніц дзяржаунай тзрьіторьіі і лрыватных валоданняу. Толькі значна пазней праводзіцца вопіс землеуладанняу і заканадауча афармляецца правіла, згодна з якім маемасць, якая не належыць нікому, належыць дзяржаве. Актавыя кнігі XVI ст. сведчаць не толькі аб першапачатковых спосабах набыцця уласнасці (захоп, знаходка, аддзяленне пладоу, прырашчэнне, даунасць), але і аб вытворчых -перадачы, запісу у кнігах судовых устаноу.
Права уласнасці у канчатковым выглядзе вечна і нашчадна, г. гн. сувязь пэунага аб’екта з пзуным суб'єктам працягваецца да таго часу, пакуль не наступіць юрыдычны факт ( па волі суб'єкта, сілай закона ці лесам аб’екта), які разрывае яе. Калі яно набывалася першапачатковым шляхам, то звычайна і спынялася тым жа спосабам, што і набывалася. Асаблівае значзнне мелі тыя спосабы спынення права уласнасці , якія здзяйсняліся пры удзеле органау улады прымусовым шляхам на падставе пастановьі адпаведнага органа: пры накіраванні спагнання на маемасць адказчыка, пры раздзеле агульнай маемасці, пры зкспрапрьіяцьіі (прымусовым, кампенсаваным адчужзнні маемасці, устанауленні сервітуту), пры канфіскацьіі (поунай пры за здзяйсненне дяржауных і цяжкіх злачынствау ці асобных прадметау у шматлікіх выпадках злачынствау і праступкау.
Тзндзнцьіія паступовага умацавання рзчавых правоу лраяуляецца на прыкладзе афармлення зямельнай уласнасці. У адпаведнасці з характерам суб’ектау права і спосабамі набыцця рзчавых правоу землеуладанні на тзрьіторьіі Беларусі у перыяд складвання ВКЛ падзяляліся у асноуным на вялікакняжацкія, прьіватнауласніцкія і царкоуныя. Такі падзел захоувауся досыць доугі час, гтакуль у
асобе вярхоунага суб’єкта уласнасці не зліліся дзяржава і князь як персона, і тады ужо на замену старому падэелу прьіходзіць новы: дзяржауныя землі аддзяляюцца ад вьілікакняжацкіх, удакладняюцца правамоцтвы царквы і прыватных уласнікау. Працзс гзты вельмі доугі і праходзіць єн паступова, паралельна з працзсам цзнтралізацьіі дзяржавы і фарміраваннем саслоунага падзелу грамадства. Калізія публічна - прававога ( вялікакняжацкія землі) і прыватна - прававога (прьшатнауласніцкія землі) наглядаецца на працягу ХІ\/-Х\/І стст. Вялікакняжацкі зямельны фонд, які быу значным і папауняуся за кошт паступлення вымарачных зямель, канфіскацьіі маемасці і інш., доугі час складау уласнасць вялікага князя, аднак з развіццем дзяржавы адбываецца падзел зямель на дзяржауныя і дваровыя землі гаспадара. Адносна таго, калі адбыуся гзты падзел вучоныя выказваюць розныя меркаванні. М.В. Доунар - Запольскі пісау, што гзта адбылось у канцы XV ст., аб чым сведчыць агульназемскі прьівілей 1492 г., У.І. Пічзта ж лічьіу, што такі падзел адбыуся не раней канца XVI ст. На нашу думку, адзначаны прьівілей спрабавау заканадаучым шляхам вырашыць гэтыю складаную праблему і фактычна вызначау мзту, якую патрзбна было правесці ужыцце. Паміж спробай заканадаучай рзгламентацьіі падзелу зямель на дваровыя і дзяржауныя і практычным ажьіццяуленнем такога падзелу прайшло досыць часу. Працзс гзты ¡шоу на працягу XVI ст. пасля шзрагу мерапрыемствау (удакладнення спіса зямель, месца іх знаходження, межау, характарьістьікі якасці пзуных участкау зямлі і г.д ), хаця юрыдычны статус зямель быу акрзслены адразу у прьівіпеі Аляксандра 1492 г . -распараджацца дзяржауньїмі землямі вялікі князь мог толькі са згоды вышэйшага органа дзяржаунай улады - рады У гзты ж перыяд удакладняецца статус царкоуных землеуладальнікау.
Паралельна з тзндэнцыяй афармлення статуса дзяржауных, вялікакняжацкіх, царкоуных зямель праходзіць працзс падаравання ('пожалования') землеуладанняу новым прававым суб’єктам - прадстаунікам саслоуя шляхты, якое мела дастаткова рзгламентаваную працздурную форму і уяуляла сабой складаны комплекс юрыдычных дзеянняу. На падставе просьбы канкрзтнай особы да вялікага князя, выказанай часцей за усе у пісьмовай форме, гаспадар давау распараджзнне адпаведным шляхам перадаць пзуны участак зямлі. Абавязковым этапам падаравання зямлі была выдача спецыяльнай падаравальнай (‘пожалованной’') граматы, таму што славеснае падараванне не мела юрыдычнай сільї. Завяршала працздура падаравання ‘увязанье*, г.зн. увядзенне у валоданне зямлёй, якое здзяйснялася пргз асобную грамату мясцовай адміністрацьіі. З аналізе тэксту грамат можна зрабіць вывад, што суб’ектамі падараванняу бьілі пераважна асобь мужчынскога полу, здольныя несці вайсковую службу, хаця з гэтага правіла был шматлікія вьіключзнні. Прадметам падаравання была не толькі зямля ( я>
заселеная людзьмі, так і иезаселеная, як алрацаваная, так і неалрацаваная і інш.), але часам некаторыя правы дзяржаунага характеру. З канкрэтных прычын і умоу падаравання вьінікала і адпаведная назва зямлі : "жалованье’, "держанье" (карыстанне маемасцю і атрыманне з яе пзуных прыбыткау), радзей 'поместье'. Падараванкі насілі у асноуньїм прыватны характар, з іх не вьінікалі правы уласнасці на зямлю, а толькі вызначаныя канкрэтным нарматьіуньїм актам (граматай на ладараванне) строга акрэсленыя межы карыстання ею на працягу вызначанага тзрміну (часцей пажыццева, а часам з правам перадачы дзецям). Аднак паступова правы прыватнай асобы адносна гэтай маёмасц! павялічваюцца, перш за усе гэга тычылася працягласці карыстання зямлей: тзрміновае карыстанне пераутвараецца у бестзрміноеае, а апошняе становіцца пажыццёвым і нашчадным. Пэуны час захоуваюцца істотньїя адрозненні паміж нанава падараваньїмі землямі і старьімі "вьіслугамі", бо вялікі князь глядзеу на ладараваную ім маемасць як на уласную і ¡накш-^а падаравануЮяго продкамі маемасць. Для таго, каб адрозніць больш поуньїя правы уладальнікау зямель устанауліваецца термін ■отчина", хаця яшчз доугі час захоуваецца адрозненне паміж нашчадным уладаннем - вотчынай у шьірокім сзнсе слова, і правам уласнасці • вотчынай у вузкім сзнсе. Размова ідзе аб праве распараджзння маемасцю, бо доугі час уладальнікі зямлі не мелі права распарадзіцца ею (хаця у розны час мае месца шзраг выключэнняу).
На працягу XV-XVI ст. наглядаецца тэндэнцыя ураунення статуса усіх відау землеуладанняу, што найшло адлюстраваннв у агульназемскіх фаматах і Статутах. Гзтаму садзейнічала і зямельная рэформа XVI ст., якая суправаджалася праверкай законнасці западання зямлей, перапісам землеуладанняу. Улершыню Статут 1529 г. рэгламентавау, што кожны уладальнік зямлі ‘волную моц маеть именя своего третюю часть отдати, продати и даровати и в пожитки добровольные привести* (р. І, арт. 15), а затым Статут 1566 г. дазволіу усім землеуладальнікам распараждацца маемасцю без абмежавзнняу. Вьшікам гэтага з'явилася умацаваннв рзчавых правоу шляхецкага саслоуя адносна нерухомай маемасці і адначасова абмежаванне у правах людзей “простата стану" усіх катэторый. Тэндэнцыя пазбаулення сялян зямлі суправаджалася іх запрыгоньваннем, замацаваннем за канкрзтньїмі уладальнікамі, хаця трэба адзначыць, што тэты лрацэс меу не такі ярка выражанны антьісяяяискі характар, як у некаторых іншьіх дзяржавах. Тэта найшло адлюстраваннв і у становішчьі гарадскога насельніцтва. Нягледзячы на тое, игто феадалы імкнуліся абмежаваць правы мяшчан адносна маемасці, дакументы сведчаць, што яны актыуна распараджаліся маемасцю (прадавалі, закладвалі, завяшчалі, абменьвалі і інш.), у тым ліку і нерухомзсцю. Наданне гарадам самакіравання, развіцце рамяства і гандг.ю, удасканаленне таварна-грашовых адносін спрьіялі урбанізацьіі і
фарміраванню у метрах феадалізму новых высноу грамадства, якія уступалі у супярзчнасць з феадальнай сістзмай.
У межах барацьбы за свае правы сяляне змагаліся і за захаванне сервітутау. Вьітокі сервітутнага права, як права часткова карыстання чужой маемасцю у вызначаных межах, мы знаходзім у старажытным звычаевым праве. Без сервітутау дробная зямельная уласнасць была б пастаулена у бязвыхаднае становішча. Яны папаунялі натуральные недахопы адмых участкау зямлі прьіродньїмі багаццямі і вьігадамі ¡ншых. Першыя вядомыя сервитуты тьічьіліся права сельскіх і гарадскіх жыхароу карыстацца лясньїмі угоддзямі. У адрозненне ад рымскага права, якому характзрны шматлікія формы сервітутньїх адносін, у праве феадальнай Беларусі пералік іх адносна невялікі і разглядаюцца яны не як неабходныя ¡нстытуты, а як часовы, пераходны стан. Заканадауца павінен быу лічьіцца са "старыной".
Развіцце .залогу ,як асаблівай разнавіднасці рзчавага права, звязана з актьівізацьіяй таварна-грашовых адносін у XVI ст. Падставай залогавьіх адносін з'яуляюцца звычайна абавязацельствы, вызначаныя дагаворам. Аб'ектам залогавага права мата быць толькі рэч у матэрыяльным сзнсе слова. Па заканадауству ВКЛ сутнасць залогу складау пераход права валодання і карыстання маемасцю залогадавальніка на залогатрьімальніка без пераходу права уласнасці. Ад дагавору куплі-продажу маёмасц» залог адрознівауся працздурным бокам: права уласнасці на маемасць пераходзіла не у момант заключзння дагавору, а у момант невыканання або пратзрміноукі яго. Залогавае землеуладанне было шырока распаусюджана у дзяржаве, і як асобая форма земпетрымання прымянялася усімі суб’єктам! права, у тым ліку і дзяржавай. Пры "заставе' нерухомасці на залогатрьімальніка звычайна пераходзілі усе правы залогадавальніка адносна зямлі і перададзеных з ёю залежных людзей, прычым гэтыя правы ён мог перауступіць іншьім асобам.
Закон рзгламентавау і такі від залогу нерухомасці з мэтай забеспячэння атрыманай пазьікі, пры якім маёмасць заставалася у валоданні залогадавальніка, т.зв. іпатзка. Іпатзка уяуляла сабой асобиы парадак умацавання рэчавых правоу на нерухомасць праз запіс у судовых кнігах. Першынство па забеспячзнню доугу належыла таму, хто першы зрабіу заліс у гэтых кнігах. Менавіта таму набывае развіцце ¡нстьггут судовых кніг, заканадауча замацоуваецца працздура доступу да іх. Фумкцыянаванне іпатзчмай сістзмьі залогу, адной з самых перадавых у Еуроле, сведчыла аб зараджзнні буржуазных праваадносін.
Залогавае права атрымала наибольшую рэгламентацыю у Статутах, артьїкуламі якіх замацоуеаліся правы і абавязкі суб’ектау праваадносін, працздура іх афармлення, парадам і тзрміньї выкупу маемасці і інш. У сувязі з тым, што землеуладальнік закладзенай маемасці не траціу на яе права уласнасці, земская
даунасць не лашыралася на залог зямлі. Адпаведна гзтаму залогадавальнік меу права у любы час "отложивши перед врядом пенези” патрабаваць звароту нерухомасці. Статут 1588г., у якім залогавыя лраваадносіньї набьілі наибольшая развіцце, рзгламентааау, што любы від залогу не мав тзрміну іскавай даунасці (р. VII, арт. 12). Справы аб залогах, якія адбьіліся ласля прыняцця Статута 1529г. і не бьілі заяулены у судзе да выдання Статута 1588г., не прьімаліся да судовага разгляду.
Разам з умацаваннем рзчавых правоу развіваюцца абавязацельныя праваадносіньї, аб'ектам якіх з’яулялася дзеянне, якое у той жа час складала і змест абавязацельства. Гэта дзеянне мато выяуляцца у лерадачы адной асобай іншай лзунай рэчы ва уласнасць (купля-продаж, падараванне), або у дазволе карыстацца рэччу (маёмасны найм), або у ажьіццяуленні адной асобай асабістьіх паслуг на карьісць іншай асобы (асабістьі найм) і інш. У адрозненнэ ад рымскага права, закон феадальнай Беларусі ухіляуся ад пераліку крьініц абавязацельствау і гаворыць толькі аб юрыдычных здзелках і правапарушэннях, хаця на практыцы мелі месца і іншьія падставы узнікнення абавязацельных праваадносін (напрыклад, беспадстаунае абагачзнне). Асаблівая увага у законе надавалася працэдуры заключения і выканання абавязацельствау, парадку-здзяйснення спагнанняу за іх невыкананне, сродкам умацавання і забеспячзння абавязацельственных адносін: Задатку, няустойцы, заруцы, паручыцельству і інш.
Дагаворныя адносіньї характарьізаваліся некаторай няпзунасцю і неакрзсленасцю межау іх сумежных відау, асабліва. гэта тычылася предмета абавязацельствау і умоу іх выканання. Так, дагавор куплі-продажу часам па працэдуры выканання збліжауся з дагаворам мены і г.д. Закон не гаворыць пра класіфікацьію дагаворау, алз регламентує даволі шматлікі пералік: мена, купля-продаж, дарэнне, паклажа, пазыка, найм, падрад і інш., пры чым галоуная увага заканадауцы засяроджана на фармальным боку праваадносін. Нават здзелкі з рухомай маёмасцю (на суму звыш 10 коп грошай) павіниьі бьілі заключацца у пісьмовай форме, часамг у спецыяльна адведэеных месцах, у прьісутнасці сведак. Здзелкі з нерухомасцю патрабавалі натарыяльнага сведчання (у спецыяльных судовых кнігах рабіуся адлаведны запіс). Статуты сведчаць аб нарастанні тэндэнцьй фармалізаванасці дагаворных адносін.
Адпаведныя тзндзнцьіі назіраюцца і у спадчынных праваадносінах, на якія значны уплыу зрабіла рымскае права. Статуты ведаюць спадчьіинікау па закону і па завяшчанню, гааораць аб чарговасці сваякоу, разлічаюць асаблівьі парадак наследавання мацярынскай маемасці, рзгламентуюць вьіпадкі пазбаулення права на спадчыну і шмат іншае. Многа увагі закон надає парадку афармлення завяшчанняу і з большай павагай ставіцца да натарыяльных завяшчанняу, хаця прызнае і
дамашнюю форму, якая патрабуе лрьісутнасці сведак. Завяшчанне, якое не адпаеядала унутраным і знешнім умовам, магло быць аспрзчана у судовым парадку. Закон клапоціцца і аб умовах признання маемасці вымарачнай. Увогуле усе аідьі фамадзянскіх праваадносін у XVI ст. ластупальна развіваюцца. набываюць новыя прагрзсіуньїя рысы. Удасканальваецца юрыдычная тзхніка, на беларускай мове выпрацоуваецца слецыяльная юрыдычная тзрміналогія. Статут 1566 г. нават змяшчае узоры юрыдычных дакументау.
Трэияя глава дьісертаиьіі "Крьімінальнае права V XV - XVI стст.“ поысвечана станауленню і развіццю асноуных ¡нстытутау кримінальная права феадальнай Беларусі, Г.В.Дземчанка, І.А.Маліноускі, H.A. Максімейка з пазіцьій сучаснай ім тзориі права разглядалі асобныя аспекты лраблемы злачынства і пакарання. їх лрацы, судовыя дакументы і аналіз заканадауства з'явіліся падставай для комплексна» распрацоукі гэтай лраблемы.
Падставай для вьшрацоукі . агульназемскага кримінальная права і афармлення яго J асобную галіну права было звычаёвае права Беларусі. Першы кадьіфікавань) крьімінальньї закон - Судзебнік 1468 г., які грунта в ау ся на звычаёвых нормах, устанавіу адзіньїя для усей дэяржавы відьі лакаранняу за шзраг злачынствау, зрабіу спробу абмежаваць узрост кримінальная адказнасці, развіу ідзю індьівідуалізацьіі адказнасці, а таксама вьіявіу новы погляд на злачынства і мэты .пакарання. Усе гэтыя палажзнні бьші разаітьі у Статутах. Лрацзс звалюцьіі крьімінальнага права знайшоу адлюстраванне перш за усе у поглядах заканадауцы на сутнасць і змест алачыннага дзеяння. Заканадауца карыстаецца звычайнай беларускай мовай і, акцзнтуючьі увагу на спецьіфіцьі таго ці іншага злачынства, называв яго: "выступ”, "учинок", "кривда", "злочинство", "шкода", "гвалт”, "збьггок" і інш., аднак перш за усе сканцэнтроувае увагу на яго супрацьзаконнасці. Закон не утрьімлівае дзфініцьіі злачьшстеа, але з аналіза кримінальних нормау можна зрабіць вьюад, што заканадауца лічьіць злачынствам супрацьзаконнае, віноунае дзеянне, якое уключае у сябе элемент грамадскай небяспекі і робіць замах на феадальны грамадскі лад, правапарадак, уласнасць, асобу, яе правы і інтарзсьі.
Закон адрознівае састауныя часткі злачынства і даволі виразна апісвае яго істотньїя і тыповыя прикмети. Аб’ектам злачынства прызнаюцца канкрэтныя даброти і ¡нтарэсы асоб, а Статут 1588 г., які унес значны уклад у развіцце тэоры) крьімінальнага права, прызнае аб’ектам злачынны замах на адносіньї па падтрыманню фемадскага парадка і грамадскай маральнасці. Закон гаворыць і аб двухаб’ектных злачынных дзеяннях, надає увагу прыкметам, якія характэрызуюць злачынства у яго знешнім праяуленні: самому дзеянню, якое можа мець форму активных дзеянняу чалавека і форму устрымання ад парных дзеянняу, якія бьші пажаданы заканадауцу (злачынная бяздзейнасць), а таксама прычыннай сувязі
паміж дзеяннем і наступствамі, месту, спосабу, перыяду часу і абстаеінам здзяйснення злачынства. п .
Суб'єктам злачынства закон прызнавау толькі чалавека (нават калі шкоду зрабіла жывела), які дасягнуу лзунага узросту (14 гадоу па Статуту 1566 і 16 гадоу па Статуту 1588г.) і быу у стане наяунасці свядомасці. Як правіла, псіхічна хворыя не належьілі крьімінальнай адказнасці, прычым закон разлічау "дурней" і "шалёных, которые за допущением божьим от розуму отошедши". Закон гаеорыць і аб злачынствах, якія бьілі здзейснены "з опильства" і ставіцца да іх, як да здзейсненых "по злому умыслу" (p. XI, арт. 15, 22). Статут 1588г. даволі выразна размяжоувае віну наумысную і неасцярожную і выкарыстоувае тзрміньї "умысльне" і "неумысльне" як агульнавядомыя. Адносна неасцярожнай віиьі заканадауца непаслядоуны. Так, пры "неумысльиом а пригодном мужобойстве“, якое адбылося пры збегу акалічнасцей ("с лригоды, а не хути, не в зваде, але з неведомости"), ен выпускав а віду асноумую прыкмету адрознення выладку (казуса) ад неасцярожнасці -адсутнасць магчьімасці прадбачання небяспечных наступствау, хаця паняцце "казус" вядома заканадауцу пад назвай "пригода". Матыу злачынства амаль не уплывау на ступень небяспекі і каральнасці, аднак у шэрагу артыкулау заканадауца звяртае увагу на яго як на абцяжвагочыя або змякчаючыя адказнасць акалічнасці. Указание на мэту злачынства не толькі служыць доказам наумьіснасці дзеяння, але часам з'яуляецца падставай для размежавання асобных складау злачынства.
Статуты добра ведаюць паняцце саудзельніцтва у злачынстве і адрозніваюць формы: простую (сувыкананне), скпаданую з падзелам роляу і злачынную суполку, аднак часам блытаюць розныя відьі саудзельнікау, не размяжоуваюць ¡нтэлектуальнае сувыкананне і укрыеальжцтаа і інш. Закон гаворыць і аб такой форме дачынення да злачынства як падбухторванне. У выпадку, калі падбухгоршчык ажыццяуляу свой намер фізічньїмі сіламі іншай асобы, то за цяжкія злачынствы абодва караліся аднолькава (p. XI, арт. 17. 60), калі ж заканадауца не бачыу у злачынстве асаблівай грамадскай небяспекі, то адказвалі толькі выканауцы. Падбухторшчык псіхічна хворага чалавека разглядауся як выканауца (p. XI, арт. 35). Статут 1588 г. рэгламентавау і вьтадкі неабходнага саудзельніцтва (дуэль, двоежэнства, выкраданне замужняй жанчыны з мэтай шлюбу, пралюбадзейства і інш.). У законе говорыцца і аб загадзе не абяцаных дзеяннях, якія не мелі прычыннай сувязі з крьімінальньїм вьінікам і стваралі самастойны склад злачынства^ ( укрьтальніцтва, неданясенне аб злачынстве, карыстанне вьінікамі злачынства, патуранне). Адносна неданясення аб злачынствах трзба адзначыць, што закон не толькі не прадпісвае даносіць аб злачынных дзеяннях, але наадварот, лічьіць даносы грамадскім злом і спрабуе змагацца з Імі шляхам устанаулення
ілжзданосчьїку такога пакарання, якому мог быць падвергнуты абвінавачаньї ім чалавек. Выключение робіцца толькі адносна дзяржауных злачынствау.
У адпаведнасці з дзклараваньїмі Статутам 1538 г. прьінцьіпамі справядліаасці, законнасці, прззумпцьіі неаінаватасці рэгламентуюцца падставы, якія выключал! злачынны характер дзеяння: нвабходная абароиа, крайняя неабходнасць, а у некаторых выпадках рзалізацьія лрыватнага права і згода пацярпеушага. Найбольшую тэарзтычную распрацоуку у крымжальмым законе атрымау ¡нстытут неабходнай абароны. Закон акцэнтуе увагу на тым, што дзеяннямі асобы, якая абаранялася, кіруе не злая воля, а неабходнасць, адносна якой адбіваецца агрзсія і вымушана абараняецца жыццё, здароуе, маёмасць (не толькі уласная, але і іншьіх асоб). Заканадауца не гаворыць, але добра усведамляе, што неабходная абаромь мае месца у пэуных межах і патрабуе наяунасці рзальнай небяспекі. Стан неабходнай абароны не абмяжоуваецца момантам сканчзння замаху, а падоужваецца да таго часу, пакуль не будзе звернута страчанае, або злоулен злачынца. Правамернай лічьіцца неабходная абарона у выпадку, калі слуга абараняе свайго пана, або госць абараняе гаспадара дома. Закон не гаворыць аб суразмернасці абароны характеру і небяспецы замаху, аднак регламентує некаторыя працэсуальныя асаблівасці раследавання такіх спрау у якасці неабходных умоу правамернасці неабходнай абароны.
Крайняя неабходнасць, як акалічнасць, якая выключала злачынны характер дзеяння і яго каральнасць, прызнаецца Статутам 1588г. у двух выпадках : лры сдзчы крзпасці непрыяцелю па прычыне гол ад а "гвалтовного" і пры забойстве чужой сабакі пры абароне ад яе нападу, аднак таксама заканадауца гаворыць аб некаторых удакладняючых абставінах пры разглядзе такіх спрау (р. I, арт. 3; р. XIII, арт. 13).
У Статутах мы бачым выразную, хаця яшчэ і не зусім дасканалую, класіфікацьію злачынных дзеянняу, якая грунтавалася галоуным чынам на аб’екце злачыннага замаху. Так, самыя цяжкія дзяржауныя злачынствы размешчаны у Статуце 1588г. у асноуным у першым раздзеле ("О персоне нашей гослодарской"); злачынствы маёмасныя і супраць асобы сканцэнтраваны галоуным чынам у адзінадцатьім раздзеле ("О гвалтеях, о боех, о головшизнах шляхецких"); назва чатырнаццатага раздзела адлавядае яго зместу ("О злодействе всякого стану"); злачынствы супраць правасуддзя змешчаны у чацвертым раздзеле (“О судьях и о судах*'); воінскія злачынствы - у другім раздзеле ("О обороне земской") і г.д. Аднак разам з аднародньїмі злачьшствамі сустракаюцца і такія, што уключаны у пэуны раздзел на падставе зусім выпадковых прыкмет, а у раздэелах, дзе сканцэнтраваны крымЫальныя нормы, змешчаны ¡ншыя празавыя нормы.
Даследчьікі крьімінальнага права па-рознаму класіфіцьіруюць злачынныя дзеянні. Так, ІАМаліноускі на першы план высоувае злачынствы супраць рзлігіі і
супраць маралі, хаця сам заканадауца XVI ст. перш за усе гаворыць аб дзяржауных злачынствах, якія І.А.Маліноускі называв палітьічньїмі. І.АЮхо к а ладставе аб’екта злачынства дає больш абагуленыя катзгорьіі злачынных дзеянняу і ставіць на лершы план дзяржауныя злачымствы і злачынствы супраць парадка кіравання і лравасуддзя. Акрамя таго, єн дапауняльна падзяляе іх на тры катзгорьіі на ладставе узбуджэння спрау у судзе. Пры характэрыстыцы відау і складау злачынствау у дадзеным даследаванні мы, слрабуючы разабрацца у логіцьі прававога мысленна заканадауцы, у першую чаргу улічвалі паслядоунасць выкладання крьімінальнага матэрыялу у Статутах XVI ст.
Заканадауца імкнууся да усеахопнасці рзгламентацьіі праваадносін у галіне злачынства і пакарання. Нн падрабязна характэрызуе кожны склад злачынства, яго індьівідуальньїя рысы, спрабуе прадугяедзець усе магчымыя варыямты учынення злачынства і таму часам некалькі складау аднаго і таго ж злачыннага дзеяння адрозніваюцца толькі розным грамадска-сацыяльным становішчам злачынцы ці пацярпеушага. Справа часам даходзіць да кур'езу. Так, у аб'ектыуны бок такога складу злачынства як сулраціуленне вознаму уключана нават вырывание вусоу і барады вознага, падразанне хваста яго каня, прымушэнне вознага праглынуць судовыя павесткі (р. IV, арт. 11). Усе гэта вядзе да шматслоуя, розных агаворак, выключэнняу і, у вьініку, да складанасці успрымання і усведамлення сзнсу крьімінальнага закону. Канструкцьіі крьімінальньїх нормау, часам складаныя і грувасткія, уключаюць у сябе лераходныя палажзнні аб тым, што злачынства ёсць парушэнне прававой нормы, што пакаранне прымяняецца у выпадку даказанасці злачыннага дзеяння у судовым парадку і інш. Увогуле ж карьімінальньї закон характарьізуецца параунальна высокай для свайго часу рагвітасцю, шырыней рзгламентацьіі праваадносін, тзндзнцыяй уключэння усяго таго новага і прагрзсіунага, што было выпрацавана еурапейскай прававой навукай. ён у меншай ступені, чым грамадзянскае права, адчуу уплыу ¡ншаземных прававых крьініц.
На парадак і змест каральнай дзейнасці дзяржавьі.які вызначауся канкрзтньїмі гістарьічньїмі умовамі, значны уплыу зрабілі хрьісціянская рзлігія і царква, прычым адносна Беларусі назіраецца спецьіфіка, бо уплыу тэты рабіуся з захаду і з усходу. У прадмове да Статута 1588 г. Л. Сапега падкрзслівае, што парушэнне закону з’яуляецца не толькі парушзннем чалавечай волі, але і волі Бога, а пакаранне має мэтай абараніць святую справядлівасць і неабходна для падтрымання грамадскага спакою і зацвяржзння агульнай свабоды.
Заканадауца выкарыстоувае розныя тзрміньї для абазначэння пакарання: "каранье", "вина", "скаранье", "покута", "казнь", якія адлюстроуваюць тыя ці іншьія характерный рысы гзтага інстьітута. Так, тзрмім "вина" абазначау у большасці маёмасныя пакаранні або турзмнае зняволенне, "покута" - цялесныя і ганебныя
лакаранні. Пакаранне можа выступаць карай за злы учынак,або мерай дзяржаунага прымусу ці сродкам пометы і запалохвання. Маючы мэтай прыеатнае задавальнвнне пацярпеушага, пакаранне выступав для яго і "нагородай", характар якой яно часткова захоувае иават пры пераутварзнні маемаснай адказнасці у персанальную ("а за навязку маеть висоти”). Прьі неплацежаздольнасці злачынцы пакаранне у сваіх наступствах супадаа з наступствамі усякага іишага даугавога патрабааання, таму і дапускае кампенсцыю. Пытанне аб щкодзе і стратах, панесеных ад злачыиства, уваходзіць у вобласць грамадзянскага права, але у перыяд панавання погляду на злачынства як на крыуду, а на пакаранне як на адзін са еродкау задавальнення пацярпеушага за нанесеную крыуду, грамадзянскі момант має часта пануючы характар. У сувязі з гэтым большасць дарзвалюцыйных вучоных (Г.В.Дземчанка, Н.Д.Сергееускі, М.Мацееускі) адзначаюць, што у некаторых аып^дках каральныя меры зліваюцца з мерамі грамадзянскага задавальнення, таму часам змяшчаюць абавязацельствемнае права паміж фамадзянскім і крьімінальньїм. Толькі паступова правасвядомасць пачынае схіляцца да таго, што злачынства з’яуляецца "шкодам земскай" і сістзма матэрыяльных кампенсацый пачынае саступаць новай сістзме публічна-крьімінальньїх, застрашваючых пакаранняу. Гзта тэндэнцыя яскрава праяуляецца у Статутах.
Погляды на мэты пакарання гістарьічна мямяліся. У эвычаёвым беларускім праве пакаранне нясй у сабе рысы прыватнага 'задавальнення пацярпеушага за крыуду і шкоду, якія нанесены злачынствам, і фактычна з’яуляецца заменай пометы. З развіццем фамадскіх адносін інстьпгут пакарання усе больш пранікаецца задачамі публічнасці карання і забеспячэння аховы фамадстаа ад злачынных дзеянняу. У якасці маты пакарання абфунтоуааецца неабходнасць застрашвання злачынцы і іншьіх здольних на злачынства людзей (патэнцыяльных злачынцау). Упершыню мата застрашвання атрымала заканадаучае замацаванне у Судзебніку 1468 г. У Статуце 1529 г. пакаранне выступав яшчэ асноуным сродкам задавальнення пацярпеушага (у сувязі з чым перабольшваюць маёмасныя лакаранні) і толькі часткова мае значзнна кары за здзейсненае зло. Статут 1566 г. высоувае у лік асноуных пакаранняу эастрашваючыя, і гзта праяуляецца не столькі у ад крытым прьізнанні застрашвання галоунай мэтай, колькі у прыкметнай змене колькасці і якасці мерау -пакарання: узмацняецца іх жорсткасць, з’яуляюцца новыя еідьі кваліфіхаваньїх пакаранняу, иакіраааньїх на асобу злачынцы. У Статуце 1588г. ужо бачна амаль поунзе разумение злачынства як фамадскага зла, а пакарання • як публічнай і застрашваючай кары за гзта зло. Грамадскія інтарзсьі высоуваюцца на першы план, і мата задавальнення пацярпеушага уступає мэце адплэты І застрашвання. Аднак трзба адэначыць.што гэта тэндэнцыя больш праяуляецца у тзорьіі крьімінальнага прааа, а не судовай практыцы 1дэя застрашвання развівалася
разам з асзнсаеанмем дзяржавай сеаіх эбавязкау барацьбы са злачынствам, а не была запаэычанай з нямецкага права. Як слушна зауважаюць вучоныя (Н.А.Максімейка, Д.Ф.Чзбьішау-Дзмітрьіяу і інш), яна мела месца, як пзуная стадыя у развіцці крьімінальнага права, ва усіх народау.
У другой палове XVI сг. заканадауца ужо дастаткова добра усведамляе, што адной з галоуных мэтау пакарання з'яуляецца папярэджванне злачынства. У статутавых нормах, у судовых пастановах усе часцей сустракаецца указание на гзту мзту (часта у спецыяльнай славеснай форме: "забегаючы, ажбы злодейство и злость людская магамована была"), і заканадауца імкмецца пзуньїмі сродкамі дасягнуць яе. Так, небяспечных злачынцау садэяць у турму, службовых асоб пазбауляюць пасады, ілжзсведкам не дазваляюць у далейшым выступаць у судзе і інш. Гэтай мэце служьілі і членашкодніцкія пакаранні, якія з’яуляліся адначасова вечным кляймом злачынцы і папярзджваннем для людзей. Папярзджваннем злачынствау была і немінучасць пакарання, на што закон таксама звяртау увагу.
Не застаецца па-за увагай заканадауцы і такая мзта пакарання як матзрыяльны прыбытак дзяржаве, чаго на соймах патрабавала і шляхта, У той час лрацы злачынцау надавалася мала значэння, а большая увага звярталася на матзрыяльныя выгоды ад спагнаиня штрафа. Ужыванне розных відау пакаранняу служыла, на думку заканадауцы, таксама мэце перавыхаэання, выпраулення злачынцау, аб чым павінна было сведчьіць іх чыстасардзчнае раскаяние,
Замацаваныя у законе мзты пакарання вьізначалі характар усей сістзмьі пакаранняу і іх відау. Аналіз крьімінальнага закону гаворыць аб пзуным падзеле відау пакарання на асноуныя і дапауняльныя, да першых з якіх належьілі: штрафы на карысць пацярпеушага і дзяржавы і іншьія маёмасныя пакаранні, турэмнае зняволенне, пазбауленне гонару і правоу, цялесныя пакаранні, смяротная кара. Дапауняльньїмі бьілі: выгнанне за межы дзяржавы, пазбауленне спадчынных право)?, пакаянне. Маемасныя пакаранні прьімяняліся вельмі часта у якасці дапауняльных Пры вьізначзнні меры і віду пакарання перш за усе улічвалася саслоунае становішча асобы. Так, галоушчына (штраф на карысць сваякоу забітага чалавека) за шляхціца вызначалася Статутам 1588 г. у памеры 100 коп грошай, а за цяглага селяніна - 25 коп грошай і г.д. За нанясенне пабояу і ран штраф ("навязка") быу значна меншым. Закон рзгламентавау розныя штрафы на карысць дзяржавы і судовых устаноу ("вина”, "гвалт” і інш.). Сістзма штрафау была разнастайнай і даволі складанай. Аналіз судовых спрау, якія разглядаліся пасля прыняцця першага Статута, дазваляе прасачыць дьінаміку яе развіцця. Асвячоная звычаевым правам і замацаваная у прьівілеях і Статутах, гзта сістзма шырока функцьіяніравала і дапамагала пры ліквідацьіі прабелау у законе. На працягу XVI ст. наглядаецца
тэндзнцыя пашырэння такога вэда мас-маснага лакарання як камфюкацыя маемасц|. асаблта тэта тычыцца дзяржауных I всннскЫ злачынствау.
На працягу XVI ст. пашыраецца вобласць прымянеиня публ1чна-крым1нальных пакаранняу, Колькасць выпадкау рэгламентацьи у Статутах смяротмай кары, цялесных пакаранняу, турэмнага зняволення павял!чваецца не тольм таму, што кожны новы закон быу пауней папярэдняга, але 1 таму, што гэтыя пакаранн1 (або ¡х квал(ф|каваныя формы) у большасц! выпадкау был) новым! адпаведна разв1ццк> логлядау заканадауцы на сутнасць, падставы I задачы крымЫальнай палпым. Менав1та э гэтым звязана павел1чэнне, напрыклад, колькасц* дзеянняу, за як!я прадугледжвалася смяротная кара, \ увядзенне яе квал!ф|каваных формау. Аднак жыццевая практыка не падтрымала гэтага, аб чым сведчаць шматл!юя судовыя пастановы. Такая тэндзнцыя наглядаецца I адносна членашкодыцюх пакаранняу, якт прымянял1ся у асноуным да людзей "простага стану’'.
Крымжальная палЬыка дзяржавы у аднос1нах да турэмнага зняволення праяуляецца у законе вельм1 выразна: акрамя’ таго, ияо колькасць адпаведных самкцый у Статуце 1588 г. павялмваецца у паутары разы адносна папярэдняга Статута I у шаснаццаць разоу адносна Статута 1529 г., закон абавязвае кожны гродси суд мець турмы, прычым рэгламентуе парадак ¡х пабудовы I рэжым утрымання зняволеных (р. IV, арт. 31, р. XI, арт. 29).
Пры здяйсненн! цяжк!х злачынствау I пры адмове выкоиваць судовыя пастановы у адносЫах да шляхты прымянялася такое асаблшае пакаранне як абвяшчэнне па-за законам I выгнанне за межы дзяржавы. Пры гэтым на "вечное выволанье" без права памтавання асуджалюя меназгга тыя элачынцы, яюя не выконвал! пастаноу судовых органау. Жонка такога "выволанца'' л^чылася удавою, а дзец| с1рагам(, што цягнула за сабой пэуныя юрыдычныя наступствы. Да шляхты прымянялюя тамя пакаранж, як пазбауленне гонару (што было звязана з паэбауленнем шляхецюх вольнасцей) I вызваленне ад пасады. Апошняе ужывалася у якасц1 дапауняльнага пакарання за дэяржауныя I воЫсюя элачынствы, за злачынствы супраць правасуддзя \ аутаматычна цягнула за сабой страту шляхецкага гонару.
Анал1зуючы эмест I наюрунм каральнай палпыю, можна зрабць выснову, ияо криминальная палпыка дзяржавы у канцы XVI ст. засяроджвалася не талью на лжвщацьп спецыяльным': мерам! шкодных наступстеау злачынства ( на падтрыманн! правапарадку, для чаго усе больш пачынаюць ужывацца меры асаб!стага уздзеяння, але I на фактарах, як1я садзейжчал1 папярэджванню злачынных дзеянняу I нават перавыхаванню злачынцау. Пстарычныя умовы разв1цця гзтага (нстытута на Беларуси вызначаюць я го адметныя рысы. Пакаранне служила спецыяльным мзтам I канкрэтным патрэбам дзяржавы > грамадсгва.
Вывады:
1. Права, як элемент агульначалавечай культуры, у найбольш сканцэнтраванай і акрэсленай форме адлюстроувае узровень сацыяльна-зкачамічнага і палітьічиага развіцця той ці іншай дзяржавы, светапогляд яго грамадства, стан духоунага жыцця народа. У даследаванні прававой гісторьіі Беларусі існуюць значныя прабелы. Так, праблема крьініц права ставілася у асноуным вучоньїмі дарэвалюцыйнага перыяду адносна Вялікага княства Літоускага і падыход да яе, як і увогуле да гісторьіі беларускага народа, быу вельмі супярзчлівьім. Вучоныя разыходзяцца у думках адносна пачатку, межау і шляхоу уплыву іншаземнага права і інш,
2. Развіцце права феадальнай Беларусі праходзіла пад уздзеяннем шэрагу унутраных і знешніх сацьіяльна-зканамічньїх і палітьічньїх прычын. Першапачатковае звычаевае права, якое існавала у асобных беларускіх дзяржавах-княствах (Полацкай, Навагрудскай, Мінскай, Турава-Пінскай, Берасцейскай і інш.), было пазбаулена адінства, мела пэуныя асаблівасці. У Х\/-Х\/Істст. на падставе кансалідацьіі зямель у складзе Вялікага княства Літоускага і цзнтралізацьіі дзяржавы ідзе актыуны працэс абмежавання партыкулярнай сістзмьі права і фарміравання агульназемскага (агульнадзяржаунага) права. Для гэтага працэсу характэрны доа этапы: т. зв. прьівілейньї перыяд, на працягу якога складваліся асноуныя ¡нстытуты права у межах выдаваемых еялікімі князямі прьівілеяу (грамат), і статутазы, калі праходзіць кадьіфікацьія заканадауства. На лершым этапу абагульняецца і перапрацоуваецца звычаевае права старажытных беларускіх дзяржау (у тэты перыяд ужо дастаткоаа развітага), на другім - абагульняецца уласны прававы вопыт, улічваецца судова-адміністрацьійная практыка дзяржавы і прававы вопыт іншьіх дзяржау. З прыняццем Статута 1529 г., аснову якога склалі звычаевыя нормы і папярэдняя уласная законатворчасць, наглядаецца нарастаючая тзндэнцыя усеагульнасці права і перавагі пісаиага закону, вызначаецца мяжа паміж партыкулярным і новым сістзматьізаваньїм правам.
Навуковы сістзмньї падыход да фарміравання агульназемскага права у другой палове XVI ст. прьіводзіць да утварэмня і развіцця новых прававых нормау і інстьітутау. Перадумовай гэтага працэсу з’явілася новае разумение права - ад яго сталі патрабаваць павышанай ролі агульнага рэгулятара грамадскіх адносін, якія ускладніліся. У тэты перыяд актыуна вывучаецца заходнееурапейскі прававы вопыт і прабелы ва уласным заканадаустве ліквідуюцца увядэеннем дапаможнай сістзмьі права і рэцзпцый іншаземнага права. Дднак роля іншаземнага права была
даламажнаи, запаэычанасць нормау тычылася больш формы, а не зместу права і нават рзцэтраваныя нормы відазмяняліся адносна уласных патрэб. Акрамя таго, нельга дакладна сцвяржаць, што тая ці іншая норма была лрама запазычана з рымскага права або з нямецкіх крьініц. бо яна магла быць сведчаннем аднолькавасці прававога мыслення заканадауцы
3. У XVI ст. закамадауца імкнецца ахапіць рэгламентацыяй усе грамадскія адносіньї (асабліва тыя, што бьілі зеяэаны з маемасцю), абагуліць іх, удакладніць, прьівесці у пзуную сістзму. Усе гзта прьіводзіць да стварзння новай сістзмьі кадьіфікацьіі, да зараджзння галіновай структуры права. Шэраг некаторых нормау у сваей сукупнасці пачынае выступаць не толькі пзуньїмі галінамі, але і падгалінамі права (напрыклад, залогавае, абавязацельнае, спадчыннав і г.д).
А. Працзс разаіцця грамадзянскіх праваадносін ішоу па шляху пашырзння індьівідуальньїх правамоцтвау суб'ектау права (асабліва гзта тычылася шляхты), уніфікацьіі парадку распараджзння нерухомай маёмасцю. Менавіта у грамадзянскім праве найбольш выразна праявілася тэндэнцыя зараджзння буржуазных праваадносін, калі паняцце "рзч" пачынае саступаць месца паняццю "маемасць”, ажыццяуляецца падзел маемасці на рухомую і нерухомую, удакладняюцца слосабы і парадах набыцця маемасці, распаражзння ею і г.д.
5. Асаблівае развіцце у кзнцы XVI ст. атрьімалі залогавыя і абавязацельныя праваадносіньї. Залог маснткау і зямель (у тым Ьіку і дзяржауных) быу крьініцай атрымання грошай. Да крэдытора, як правіла, пераходзілі усе правы на землевладение разам з залежньїмі людзьмі, і гзтыя правы єн мог перадаць іншай асобе, што прьіводзіла да тзндзнцьіі уключзння нерухомасці у тавараабарот. Гзтаму працзсу садзейнічала і развіцце такіх еідау дагаворных абавязацельствау, як купля-продаж, мена, дарэнне, арзнда, пазыка, найм, падрад і інш.
Усе большае значзнне заканадауца надає не толькі формам здзяйснення здзелак (пісьмовай, натарыяльнай), але і умовам іх законнасці, правамоцтвам бакоу, парадку і відам адказнасці. К канцу XVI ст. грамадэянскае права вылучаецца $ дастаткова акрзсленую галіну і характзрызуецца зладжанасцю і распрацаванасцю нормау і інстьітутау, усебаковай рзгламенацыяй маемасных праваадносін, зразумеласцю і пзунай дакладнасцю юрыдычных паняццяу.
6. На працягу XVI ст. выразна праяуляецца тэндэнцыя фарміраванн; кримінальная галіньї права, што знайшло адлюстраванме у Статутах. Статут 1588 г. абапіраючьіся на папярздні заханадаучы вопыт, рзгламентавау усе відь злачынствау феадальнай зпохі і вызначау за іх здзяйсменне адпааеднае пакаранне Карыстаючыся гутарковай беларускай мовзй, якая усе больш пачынае набьіааці юрыдычны характер і грунтуючыся на найноушых дасягненнях прававой навукі заканадауца дає дастатхова дакладнае йызначэнке паняццю злачынства, ягі
аб’ектыуным і суб'ектыуным прыкметам, разлічае на>мысныя і ненаумыснып злачыиствы, гаворыць пра саудзел у злачынстве і абставінах, якія выключаюць злачыннасць дзеяння, робіць спробу хласіфіцьіраваць злачынствы на падставе тагачаснай тзорьіі права і судсвай практьікі, вызна^е паняцце і мэты пакарання, регламентує відьі лакаранняу і г.д. Разам з паслядоуньїмі і ясным! палажзннямі 5? крымжальным законе наглядаецца некаторае змяшанне логлядау розных эпохау, улльїу на іх самых размастайных фактарау, і таму пошук заканадауцам камлрамісу прьіводзіу часам да залішняй складанасці і недакладнасці палажзнняу і фармулёвак, да незавершанасці у сваіх лагічньїх наступствах абвешчаных прававых ¡дэй і прынцыпау.
У цэлым закон характарызуецца параунальна вьюокай для свайго часу развітасцю і паунатой рзгламентацьіі у галіне злачынства і пакарання, імкненнем заканадауцы выкарыстаць усе тое новае і прагрзсіунае, што было выпрацавана еурапейскай прававой навукай. У Статуце 1588 г. бьілі замацаваны такія прагрзсіуньїя прававыя прынцыпы як вяршэнства закона, прэзумлцыя невінаеатасці, індьівідуалізацьія адказнасці, справядлівіїсць і гуманнасць пры вьізначзнні пакарання і інш. Сфармуляваныя заканадауцам мэты пакарання, у тым ліку на толькі задавальненне пацярлеушага і застрашванне, але і выпрауленне злачынцау, вьізначалі характер усей сістзмьі пакаранняу і іх відь>. Жорсткія пакаранні не бьілі характзрньїмі як для старажытнай Беларусі, так і у статутавы перыяд. Павелічзнне адноснай жорсткасці крьімінальнага закону на працягу XVI ст. скрадвалася судовай практыкай, якая сведчыць аб тым, што некаторыя санкцьіі змякчаліся і увогуле не прьімяняліся. У асноуным дзейнічала сістзма штрафау. Параунальна з іншьімі еурапейскімі краінамі таго часу сам крьімінальньї закон і практика яго прымянення бьілі больш гуманным). Гзта выяулялася у адносна неаялікіх термінах турзмнага ■ зняволення, у больш высокай крьімінальнай адказнасці за злачынствы сыпраць жанчын, у забароне смяротнай кары для цяжарных жанчын, у павьішзнні узросту крьімінальнай адказнасці, у рзгламентацьіі смяротнай кары для шляхціца за забойства простага чалавека і г.д. Закон латрабааау, каб пры вьізначзнні меры пакарання суддзі улічвалі усе акалічнасці справы, кіраваліся толькі законам і Гласным сумленнем,
7. Новая гуманістьічная ідзалогія зпохі Адраджэння жьівіла беларускую прававую культуру. Філасофска-прававьія ідзі аб неабходнасці нарматыуна-прававога уладкавання грамадскага жыцця, аб усеагульным падпарадкаванні закону, аб маральна-гуманістьічньїм прьізначзнні права і інш. актыуна успрьімаліся заканадауцам, упльївалі на удасканаленне закону і на павышэнне правасвядомасці грамадства. Гзтаму працзсу садзейнічала і царква, прычым спецьіфіка гзтай тзндзнцьіі на Беларусі была абумоулена разнастайнасцю кзнфесій, супярзчнасці
паміж якімі прьіводзілі да актыунага умяшання дзяржавы у справы царкеы і переходу да свецкай камлетзнцьіі значнай сферы грамадскіх адносін, што*у сваю чаргу вяло да гуманізацьіі праваадносін і іх удасканалення.
' 6. У канцы XVI ст. права набывае такія характзрныя рысы як лрагрзсіунасць,
развітасць і адметнасць. Дзякуючы уласным прававым набыткам і найноушым дасягненням тагачаснай прававой навукі і практьікі, прававыя інстьітутьі усе больш удасканальваюцца, а у прававой навуцы праяуляецца гзндэнцыя да тзарзтьізацьіі навуковых ведау. Усе тэта дазволіла узбагаціць уласную прававую тзорыкз і тым самым унесці лзуны уклад у разаіцце агульнаеурапейскай прававой культуры. Сведчаннем гзтага з’явіуся Статут 1588 г., які выкарыстоувауся у
правапрымяняльнай дзейнасці іншьіх народау і служьіу для іх узорам кадьіфікацьіі права.
Спіс работ, апублікаваньїх аутарам па тэме дысертацы!
1. Доунар Т.І. Грамадзянскае права феадальнай Беларусі XV • XVI стагоддїяу. Манаграфія - Мн. : Белдзяржуніверсітзт, 1997,- 85 с.
2. Довнар Т.И., Шелкопляс В.А. Уголовное право феодальной Беларуси (XV -ХУІв.в ): учебное пособие,- Мн.: Академия МВД РБ, 1995,- 96 с.
3. Довнар Т.И., Шелкопляс В.А. Государство и право Беларуси в XIV - XVI веках: Учебное пособие.- Мн.: Академия МВД РБ, 1993 - 33 с.
4. Доунар Т.І. Кароткі нарыс гісторьіі крьімінальнага права Беларусі II Крьімінальнае права Беларусі: (закон, злачынства, адказнасць): Навуч. дал. / А.У. Баркоу, І.А. Грунтоу, Т.І. Доунар і інш.; Пад. рзд. А.У, Баркова. - Мн.: Завігар, 1997. -Гл. 14,- С. 239-267.
5. Довнар Т.И. Судебная реформа в Великом княжестве Литовском и Статут 1588 года // Литовский Статут 1566 года. - Вильнюс: Вильнюс, ун-т, 1994. - С. 28-
37.
6. Доунар Т.І. Помнік права феадальнай Беларусі II Помнікі гісторьіі і культуры Беларусі. - 1989, № 2. - С. 16-18.
7. Доунар Т.І. Статут 1588 года - крьініца права феадальнай Беларусі XVI'-XVII стагоддзяу // Веснік Б ГУ, Сер гуманіт. навук. - 1989, N9 1. - С. 70-73.
8. Доунар Т.І. Суды феадальнай Беларусі II Судовы веснік. - 1992, № 1.- С. 59-61.
9. Доунар Т.І. Закон продкау нашых II Судовы веснік. - 1992, № 3. - С. 44-47.
10. Доунар Т.І. "Судов и справ своих отступили и выреклись..." // Судоаы веснік. - 1992, № 2. - С. 54-57.
11. Доунар Т.І. Вывучаецца прававая спадчына II Спадчына. -1992, № 3. - С. 111-112.
12. Доунар Т.І, Караць нельга памілаваць II Судовы веснік. - 1993, N8 1.-0. 62-64.
13. Доунар Т І. Судовая рэформа 1864 года II Судовы веснік. - 1994, № 4. - С. 68-70.
14. Доунар Т.І. Вучоны, палітьік, публіцист // Судовы веснік. -1994, № 1. -С. 71-72.
15. Доунар Т.І. Даніловіч Ігнат Мікалаевіч II Мьісліцелі і асветнікі Беларусі: Эцыкл. даведнік / Беларус. Энцыкл. - Мн. : БелЭн, 1995. - С. 411-412.
16. Доунар Т.І. Спасовіч Уладзімір Данілавіч II Мьісліцелі і асветнікі Беларусі: Энцыкл. даведнік І Беларус. Энцыкл. - Мн. : БелЭн, 1995. - С. 553-555.
17. Доунар Т, Фарміраванне права Вялікага княства Літоускага (XV - ХУІстст.)
И Беларускі птарычны часопіс. - 1996, Мі 4. - С. 21-31.
18. Доунар Т. Становішча жанчыны пры феадалізме II Полымя. - 1997. - № 6.-
С. 204-210.
19. Доунар Т І. Вотчынны суд II Энцыклапедыя гісторьіі Беларусі: Убт.-Т. 2,-Мн.: БелЭн, 1994. - С. 363.
20. Доунар Т І. Войтауства. II Энцыклапедыя гісторьіі Беларусі: У 6 т.-Т. 2.-Мн.: БелЭн, 1994. - С. 363.
21. Доунар Т.І. Войт. II Энцыклапедыя гісторьіі Беларусі: У6т,-Т. 2,-Мн.: БелЭн, 1994. - С. 363.
22. Доунар Т.І. Войтауска-лауніцкі суд. /І Энцыклапедыя гісторьіі Беларусі: У 6 т.-Т. 2,- Мн.: БелЭн, 1994,- С. 363.
23. Доунар Т І. Войтаускі суд. II Энцыклапедыя гісторьи Беларусі: Убт.-Т. 2-Ми.: БелЭн, 1994. - С. 363.
24. Доунар Т.І. Галоушчына. II Энцыклапедыя гісторьи Беларусі: Убт.-Т. 2.-Мн.: БелЭн, 1994. - С. 458.
25. Доунар Т.І. Доказ слушны II Энцыклапедыя гісторьіі Беларусі: У 6 т.- Т, 3,-Мн. : БелЭн, 1996.-С. 265.
26. Доунар Т.І. Земскае права. // Энцыклапедыя гісторьіі Беларусі: Убт.-Т. 3,-Мн. : БелЭн, 1996,-С. 444.
27. Доунар Т.І. Двор судовы. І/ Энцыклапедыя гісторьіі Беларусі: У 6 т.- Т. 3,-Мн. : БелЭн, 1996,-С. 220.
28. Доунар Т.І. Застава. II Энцыклапедыя гісторьи Беларусі: У 6 т.- Т, 3.- Мн.: БелЭн, 1996. - С. 414.
29. Доунар Т.І. Пераклад артыкулау р.VII - XIV Статута 1588г. і каментарьіі да іх II Беларус. Сав. Энцыкл.; Рэдкал.: І.П.Шамякін (гал.рад.) і інш,- Мн.: БелСЭ, 1989,-С. 410-454, 554-561.
30. Доунар Т І. Алеляцыя. II Статут Вялікага княства Літоускага 1588: Тэксты.
Давед. Камент. - Мн. : БелСЭ, 1989. - С. 458-459.
31. Доунар T.I. Бой. // Статут Вялкага княства Лггаускага 1588: Тэксты Давед Камент. - Мн. : БелСЭ, 1989. - С. 464.
32. Доунар T.I. BÍHa. II Статут Вялкага княства Лггоускага 1588: Тэксты Давед Камент. - Мн. : БелСЭ, 1989. - С. 469.
33. Доунар T.I. Вываланцы. // Статут Вялкага княства Л(тоускага 1588: Тэксты. Давед. Камент. - Мн. : БелСЭ, 1989. - С. 471.
34. Доунар Т.1. З.Ю Капысм. Горад. II Статут Вялкага княства Лпоускага 1588: Тэксты. Давед. Камент. - Мн.: БелСЭ, 1989. - С. 477.
35. Доунар T.I., Марысмн А.У. Довад слушны. II Статут Вялкага княства Лггоускага 1588: Тэксты. Давед. Камент. - Мн. : БелСЭ, 1989. - С. 480-481.
36. Доунар T.I. Застава. II Статут Вялкага княства Лп-оускага 1588: Тэксты. Давед. Камент. - Мн.: БелСЭ, 1989. - С. 485.
37. Доунар T.I. Застава дауняя. II Статут Вялшага княства Лпоускага 1588: Тэксты. Давед. Камент. - Мн.: БелСЭ, 1989. - С. 485.
38. Доунар T.I. Заступца. II Статут Вялкага княства Лпчэускага 1588. Тэксты. Давед. Камент. - Мн.: БелСЭ, 1989. - С. 485.
39. Доунар T.I. Земская даунасць. II Статут Вялкага княства Лгтоускага 1588. Тэксты. Давед. Камент. - Мн.: БелСЭ, 1989. - С. 489.
40. Доунар T.I. Злодэей. II Статут Вялкага княства Лпоускага 1588: Тэксты. Давед. Камент. - Мн.: БелСЭ, 1989. -С. 489.
41. Доунар T.I. Крыуда. // Статут Вялкага княства Лп-оускага 1588: Тэксты. Давед. Камент. - Мн.: БелСЭ, 1989. - С. 495-496.
42. Доунар T.I. Кун;ца. И Статут Вялкага княства Л(тоускага 1588: Тэксты. Давед. Камент. - Мн.: БелСЭ, 1989. - £. 496.
43. Доунар T.I. Л ¡ст. выааланы. II Статут Вялкага княства Лпоускага 1588: Тэксты. Давед. Камент. - Мн. : БелСЭ, 1989. - С. 497.
44. Доунар T.I. Л1ст. заручны. И Статут Вялкага княства Лп-оускага 1588. Тэксты. Давед. Камент. - Мн.: БелСЭ, 1989. - С. 497.
45. Доунар T.I, Маемасць. II Статут Вялкага княства Лтзускага 1588: Тэксты Давед. Камент. - Мн.: БелСЭ, 1989. - С. 500-501.
46. Доунар T.I. Наезд. // Статут Вялкага княства Лп-оускага 1588: Тэксты. Давед. Камент. * Мн.: БелСЭ, 1989. - С. 507-508.
47. Доунар T.I. Пакаранне. II Статут Вялкага княства Лп-оускага 1588: Тэксты.
Давед, Камент. - Мн.: БелСЭ, 1989. - С. 509-510. '
48. Доунар T.I. Палонныя. II Статут Вялкага княства Л1тоускага 1588: Тэксты. Дааед Камент. - Мн.: БелСЭ, 198Э. - С. 511.
49. Доунар T.I. Разбой. II Статут Вялкага княства Лп-оускага 1588: Тэксты.
ЗІ
Давед. Камент. - Мн. : БепСЭ, 1989, - С. 520.
50. Доунар T.t, Раны. // Статут Вялікага княства Літоускага 1588: Тэксты.
Давед. Камент, - Мн. : БелСЭ, 1989, - С. 521.
51. Доунар Т.І. "Рэчыкрывавыя" //Статут Вялікага княства Літоускага 158Э: Тэксты. Давед. Камент. - Мн.: БелСЭ, 1989. - С. 524.
52. Доунар Т.І. "Рэчы меншыя". // Статут Вялікага княства Літоускага 1588: Тэксты. Давед, Камент. - Мн. : БелСЭ, 1989, - С. 524.
53. Доунар Т.І. Суддзі. // Статут Вялікага княства Літоускага 1588: Тэксты. Давед Камент. - Мн. : БелСЭ, 1989. - С. 533.
54. Доунар Т. І. З гісторьіі прававой спадчыны // Настауніцкая газета, 1993, 15
кастрычн. - С. 3. .
55. Довнар Т. И. Наезд - один из видов преступлений по Статуту 1588 года П Тенденции и перспективы развития права и укрепления социалистической законности. Тез. докл. конф. - Минск, 1988. - С. 44-46.
56 Довнар Т И., Монтик В.Я. Общественно-политические взгляды К. Калиновского // Тенденции и перспективы развития права и укрепления социалистической законности. Тез. докл. конф. - Минск, 1988. • С. 42-44.
57. Довнар Т.И. Понятие вины в Статуте 1588г. II Тенденции и перспективы развития права и укрепления социалистической законности. Тез. докл. конф,-Минск, 1989,-С. 52-55.
58. Доунар Т.І. Магдэбургскае права і Статуты Вялікага княства Літоускага II ' Навагрудскія чьітанні. Тэз. дакл. канф. - Навагрудак, 1995. - С. 12-15.
59. Доунар Т.І. Фарміраванне асноу канстытуцыйнага заканадауства Вялікага княства Літоускага (у XV-XVIctct.) II Канстытуцыйны працэс у Рзспубліцьі Беларусь. Тэз. дакл. канф. Ч. I. - Гродна, 1996. - С. 45-49.
60. Доунар Т.І., Юхо I.A. Спроба заканадаучага увасаблення ідзі прававой дзяржавы у Статуце 1588года II Теоретические проблемы формирования и функционирования гражданского общества и правового государства. Тез. докп. конф. - Минск, 1995. - С.
61. Доунар Т.І. М.В. Доунар-Запольскі і беларуская дзяржаунасць II Прававая рэформа у рзспубліцьі Беларусь: вопыт, праблемы, перспектывы. Тэз. дакл. канф. -
Ч. 1,- Гродна, 1997. - С, 50-53.
62 Доунар Т.І. Нормы спадчыннага права у Статуце 1588 года II Конституционная и правовая реформа в Республике Беларусь (проблемы и перспективы). Тез. докл. конф. - Минск, 1997. - С. 16-17.
РЭЗЮМЭ
* -
ДОУНАР Таісія Іванауна "Разеїццв агульназемскага права Беларусі у XV—XVI стагоддзях"
Крьініцьі права, прававыя адносіньї, іскавая даунасць рзчавае права, сервитуты, залог, абавязацельствы, спадчына, злачынства, саудзел, неабходная абарона, відьі злачынствау, мэты лакарання, відьі пакаранняу.
Аб’ектам даследавання з’яуляецца права феадальнай Беларусі на стадьіі яго
фарміравання як агульназемскага. Мэта работы заключаецца у раскрьіцці звалюцьіі
і?
асноуных інстьітутау права, вьіяуленні іх сутнасці і заканамернасцей іх развіцця, паказе тзндзнцьіі зараджзння галіновай структуры права. Для дасягнення мэты выкарыстамы агульнанавуковыя і спецыяльныя метады даследавання.
Вьінікам працы з’явілася комплекснеє даследаванне нормау і ¡нстытутау грамадзянскага і крьімінальнага права з выявлением характерных рыс, заканамернасцей і тзндзнцый іх развіцця. Паказана узаемасувязь тзндзнцый у развіцці права з сацьіяльна-зканамічньїмі працзсамі у феадальным грамадстве. Дадзена далейшае разаіцце праблеме крьініц права. Заполнены лрабелы у гісторьіі права адносна агульнатэарзтычных пытанняу развіцця феадальнага права і канкрэтных інстьітутау права. У навуковы абарот уводзяцца лалажзнні, якія характэрызуюць специфіку і тзндзнцьіі у развіцці рзчавага, абавязацельнага, спрадчыннага права і асноуных інстьітутау крьімінальнага права. Зроблена спроба паказаць узаамасувязь генезіса права феадальнай Беларусі з агульнаеурапейскім працзсам развіцця і сістзматьізацьіі права.
Вьінікі даследавання вьїкарьгстоуваліся у вучзбным працзсе, пры падрыхтоуцы навучальных дапаможмікау. Яны могуць быць выкарыстаны пры напісанні абагульняючых прац і падручніка па гісторьіі дзпржавы і права Беларусі, пры раслрацоуцы спецкурса па параумальнай гісторьіі права, а таксама пры распрацоуцы канцзпцьіі развіцця права Беларусі феадальнага перыяду.
РЕЗЮМЕ ДОВНАР Таисия Ивановна "Развитие общеземского права Беларуси в Х\/-Х\/1 столетиях’
Источники права, правовые отношения, исковая давность, вещное право, сервитуты, залог, обязательства, наследство, преступление, соучастие, необходимая оборона, виды преступлений, цели наказания, виды наказания.
Объектом исследования является право феодальной Беларуси ка стадии его формирования как общеземского. Цель работы заключается а раскрытии эволюции основных институтов права, выявлении их сущности и закономерностей развития, показе тенденции зарождения отралевой структуры права. Для достижения цели использованы общенаучные и специальные методы исследования.
Результатом работы явилось комплексное исследование норм и институтов гражданского и уголовного права с выявлением характерных черт, закономерностей и тенденций их развития. Показана взаимосвязь тенденций в развитии права с социально-экономическими процессами в феодальном обществе. Дано дальнейшее развитие проблеме источников права. Заполнен пробел в истории права относительно общетеоретических вопросов развития феодального права и конкретных институтов права. В научный оборот вводятся положения, которые характеризуют специфику и тенденции в развитии вещного, обязательственного, наследственного права и основных институтов уголовного права. Сделана попытка показать взаимосвязь генезиса права феодальной Беларуси с общеевропейским процессом развития и систематизации права.
Результаты исследования использовались в учебном процессе, при подготовке учебных пособий. Они могут использоваться при написании обобщающих работ и учебника по истории государства и права Беларуси, при разработке спецкурса по сравнительной истории права, а также при разработке концепции развития права Беларуси феодального периода.
SUMMARY Dovnar Taisiya Ivanovna
Development of Common Land Law of Belarus in XV--XVI Centuries
Sources of law, legal relations, claim remoteness, law of property, servitudes, mortgage, obligations, inheritance, crime, complicity, reasonable force, kinds of crime, aims of punishment, modes of punishment.
The subject of the present research is feudal Belarusan law at the stage of its unification into common land law. The research is aimed at investigating the evolution of basic legal institutes revealing their essence and regularities of development. The author analyzes the tendencies which gave birth to the branch structure of law. To achieve this aims of research common scientific and special methods have been applied.
The research has resulted in the complex analysis of the norms and institutes of civil and criminal law focusing on typical features, regularities and tendencies of their development. The author shows the interrelation of the tendencies of law development with socio-economic processes in a feudal state. The problems of the sources of law has been further investigated. The research has filled in a gap in the history of law dealing with general theoretical problems of feudal law development and certain institutes of law. Such concepts reflecting the character and the tendencies of development of law of property as obligation, inheritance law and major institutes of criminal law has been Introduced into scientific analysis. The author studies interrelation of the genesis of feudal Belarusan law with common European process of development and systematization of law.
The results of the research have been used in teaching* practice, in writing textbooks, in compiling enciclopaedic commented edition of Statute of 1588, and can be used in compiling generalized works and textbooks on the history of state and law of Belarus, in the working out of a special course on comparative history of law and in the elaboration the conception of the development of law in feudal Belarus.
